« ستاره‌ها ... و بچّه‌ها | صفحه اصلی | آمریکا مقصّر است »

بکار زدن/بکار بردن

هو

امیرحسین عزیز، لطف کرده و در کامنتهای یادداشت مناظرة صدری و جهانبگلو نوشته: “ضرب المثل را به كار نميزنند . به كار ميبرند.” بنظرم خیلی خوبه که امیرحسین اینقدر دقّت میکنه و کاربست صحیح واژه‌ها واسش مهمه. دلیل دقّتش هم برای شما مشخّص نباشه، برای من معلومه. بهرحال امیرحسین تو این مدّتی که میشناسمش معلّمهای ادبیّات خوبی داشته. همه‌شون خوب بودن؛ علی‌الخصوص – از شما چه پنهون – معلّم زبانشانسی سال اوّل راهنماییش، معلّم زبانشناسی و متون فارسی سال دوّم راهنماییش و معلّم انشای سال سوّمش. کاری هم با اسم این معلّم خوبش نداریم ;) همینقدر از من بپذیرین که معلّم خوبی بوده! اگه – بلا نسبت – بجای امیرحسین، سنگ هم سر کلاس این معلّمها حاضر میشد، الان این دقّت نظر رو پیدا کرده بود. ;)
بگذریم؛ گرچه من به نوشتارم بعنوان زبان معیار اعتقاد دارم (!)؛ امّا از اونجایی که جوونهای امروزی – خاصّه اگه تیزهوش هم باشن – چیزی رو بدون دلیل و مدرک نمیپذیرن، یه سری به فرهنگهای واژگان زدم تا ببینم دلیلی پیدا میکنم تا ثابت کنم «به‌کار زدن» درسته، یا نه؟
سراغ فرهنگ بزرگ سخن رفتم؛ تألیف دکتر انوری و همکاراش. فرهنگ سخن، جدیدترین فرهنگ قابل تأمّل فارسیه که علیرغم انتقادهایی که شده، کار بزرگ و دست اوّلی محسوب میشه. سراغ مدخل «کار» در جلد ششم رفتم. ذیل همین مدخل، جایی که ترکیبات «کار» رو معنی کرده، برای ترکیب «به ~ ... زدن» (صفحة ۵۶۵۵) اومده: برای رفع مشکل، مورد استفاده قرار دادن. بعد، سراغ مدخل «زدن» در جلد ششم رفتم. (جالبه بدونین که برای خود مصدر زدن، ۷۱ معنا اومده) باز ذیل همین مدخل و در بخش ترکیبات برای «~ ِ چیزی (به‌ویژه پول) به کاری» (صفحة ۳۸۳۸) اومده: استفاده کردن از آن در کار.
بهمین قدر اکتفا نکردم و سراغ فرهنگ فارسی عامیانة ابوالحسن نجفی هم رفتم. لابد با من همعقیده‌این که نجفی مترجم و زبانشناس ممتازیه و فرهنگ فارسی عامیانه، از کارهای عالی سالهای اخیر در حوزة فرهنگ‌نگاری محسوب میشه. اونجا دو مدخل، یکی «به کار ِ خود زدن» و دیگری «به‌ کار ِ کسی زدن» وجود داره. (صفحة ۱۱۲۴) هر دو هم – البتّه با کمی تفاوت – معنی استفاده کردن و مصرف کردن میدن.
از همة این دلایل کم و بیش محکمه‌پسند که بگذریم، امیرحسین و دیگران رو ارجاع میدم به جدال قلمی منصور ملکی و ایرج کابلی در شماره‌های ۶۱ و ۶۲ نگاه نو. (البتّه این جنگ و دعوای قلمی سابقه‌اش خیلی بیشتر از این حرفهاست.) توی شمارة ۶۱ (اردیبهشت ۸۳)، ملکی در نوشته‌ای با عنوان «زبان ناآرام در دن آرام» به زبان ترجمة شاملو ایراد میگیره و بعد در شمارة ۶۲ (مرداد ۸۳) کابلی پاسخش رو در نوشته‌ای با عنوان «زبانِ زایا و پویای شاملو» میده و از کاربست واژه‌ها و واژه‌سازیهای شاملو – در مقام همکار در ترجمة دن آرام – دفاع میکنه. تو ایراداتش، ملکی میپرسه نمیشد شاملو بجای «پَست‌قد» از «کوتاه‌قد» استفاده کنه؟ کابلی وقتی با دلیل و مدرک بیشتر ایرادات ملکی رو رد میکنه، در جواب این سؤال میگه «چرا، البتّه که میشد؛ امّا حاصل ِ کار میشد نثر کابلی‌وار و نه شاملووار!» بله، میشد من هم بگم «ضرب‌المثل بکار میبرد.» امّا، حاصل کار – بلا تشبیه و مقایسه – میشد نثر تو و نه نثر من. بنظرم باید اجازة پویایی و زایایی رو به زبان‌ورها بدیم. (البتّه اون کار هم قانون خاص خودش رو داره، بنظرم.) ولی اگه من تو همین نوشته‌های سردستی و سریع روزانة خودم نخوام تا این اندازه هم خلاقیّت بخرج بدم، به چه دردی میخورم دیگه؟
لاکان – فیلسوف و روانکاو معروف فرویدی فرانسوی که به فلسفة ذهن و فلسفة زبان خیلی علاقمند بود – توی نظریة زبانش میگه که زبان، دو جنبة مختلف داره: یکی، ساختار عمومی و قاعده‌مند زبانه و دیگری سطح تداعی آزاد معانی و بازی با کلمات و رؤیاها. لاکان، اصولاً روی این سطح دوّم زبان خیلی تأکید داره و چون روانکاوه اون رو به ضمیر ناخودآگاه مربوط میکنه. نظریات لاکان بیش از حد پیچیده است. (میگن تو سالای آخر تدریسش، شاگردای پر و پا قرصش هم نمیفهمیدن که چی میگه! در واقع پیچیده بودن نظریه‌های لاکان یه علّتش همینه که خیلی به سطح تداعی آزاد حتّی در عمل تأکید میکرده. همه چیز تو نوشته‌هاش پیدا میشه، اوّلاً که مرز مشخصی بین زبانشناسی و روانکاوی و نقد ادبی و نظریه‌پردازی وجود نداره. ثانیاً همه جور ابهام و ایهام و جناس و ... تو آثارش هست که خوندنشون رو سخت میکنه.) بگذریم؛ خواستم از این تقسیم بندی لاکانی استفاده کنم و بگم که تا حالا خیلی روی بخش قاعده‌مند زبان سرمایه‌گذاری شده؛ اگه از نظر فکری به اون بخش دیگه‌اش هم برسیم، خوبه؛ اینطوری کفه‌های زبان با هم برابر میشن.
فکر کنم دیگه زیاده‌روی کردم. خلاصه کنم که «به کار زدن» بدلایل گوناگون محکمه‌پسند و غیرمحکمه‌پسند درسته. همین! :)

پ.ن.۱. راستی دقّت کردین که تو خود ضرب‌المثل مصدر ضرب یعنی زدن بکار رفته؟ ما این مصدر رو تو مثال زدن و حرف زدن بعنوان هم‌کرد استفاده میکنیم.
پ.ن.۲. بخداوندی خدا قَسَم است که همة کامنتها رو میخونم.