« ایده‌هایی در باب سکوت – ۷ – رولان بارت | صفحه اصلی | پیامبر و دیوانه و ژید »

جامعة اخلاقی دینی سروش

ه

۱- پرسش اساسی دکتر سروش در اوّلین جلسة درس‌گفتارهایش در دانشگاه امیرکبیر – جامعة دینی و جامعة اخلاقی – این بود: بد اختیاری بهتر از خوب غیر اختیاری است یا بر عکس؟
در واقع دکتر سروش معتقد است که مقوّمات جامعة اخلاقی (یا یک عمل اخلاقی) ایندوست: ۱- اختیار: عمل اخلاقی خارج از زمینة اختیار و آزادی، قرار نمیگیرد و مشمول نیک و بد نمیشود. ۲- عمل به ارزشهای اخلاقی: بعبارت دیگر از اختیار پیش رو، سوء استفاده میشود یا حسن استفاده؟
بعنوان مثال در جامعة لیبرال، اوّلی فراتر از دوّمی قرار میگیرد؛ آزادی، عین اخلاق تلقّی میشود. ولی در جامعة فقهی دوّمی فرادست اوّلی مینشیند؛ در جامعة فقهی، از مجاری گوناگون حق انتخاب و اختیار کم میشود تا آنجا که چیزی جز اعمال نیک نمیماند.
باین ترتیب، برعکس جامعة لیبرال که آزادی شرط اوّل زندگی است؛ در جوامع فقهی، آزادی شرّی اساسی و رذیلتی اخلاقی است چرا که میتواند باعث شود مردم، دست به انتخاب غیراخلاقی بزنند. در چنین جامعه‌ای، انواع و اقسام آزادیها، مثل آزادی مطبوعات و آزادی بیان و ... از آنجا ناپسند است که میتواند منجر به رذیلت اخلاقی شود. در واقع – بفرض – آنچه برای انجام میماند، صرفاً اعمال حلال و نیک است؛ مردم باید بزور به بهشت بروند. برعکس، در طرز تلقّی رقیب، عملی که بدون اختیار و آزادی انجام شود – هر قدر که نیک بنظر بیاید – اصلاً عنوان عمل اخلاقی به آن اطلاق نمیشود.
۲- سروش، بهر شکل روشنفکر دینی محسوب میشود. روشنفکری دینی، از آنجمله اصطلاحات مورد مناقشه است که حتّی در نظر بعضی تضاد در کلمه دارد. چراکه اندیشة بسیاری از روشنفکران دینی – که با خروجِ دین از حوزة خصوصی و کشاندن آن به حوزة عمومی قصد گسترش موضوع مورد علاقه‌شان (دین) را در اجتماع دارند – در تضاد با دموکراسی – و در نتیجه در تضاد با مدرنیته – قرار می‌گیرد چراکه در نظر اندیشمندانی چون دکتر میرسپاسی عملاً قصدِ چنین پروژه‌ای نه فقط ایجادِ تحول اجتماعی – سیاسی در جامعه بلکه ایجادِ تغییر در کلیّتِ هویتِ فردی، دینی و اجتماعی ماست و این امر با دموکراسی تضادی اساسی دارد. بدین ترتیب، بسیاری معتقدند که پروژة سروش از آغاز شکست خورده است.
کسی مانند آزاد ارمکی در تعریف روشنفکر دینی میگوید: ‘پیش‌فرضِ اصلیِ این گروه دربارة دین تمامیت و کاملیت آن و توانایی پاسخگویی آن است؛ درنظرِ آنها دینِ اسلام، از طرفِ خداوند برای همة اعصار آمده و استعداد پاسخگویی به مسایلِ جامعه را دارد. سبب آنکه در حالِ حاضر این توانایی در میانِ مسلمانان وجود ندارد، انحرافِ در دین و فقدانِ برداشت صادق از دین راستین است.’ و ادامه میدهد که روشنفکران دینی کسانی‌ هستند که به احیاگری در صورت دین تا مبانی و اصولِ آن اعتقاد باور دارند و معتقدند در صورتی که تحریفهای دینی از دین زدوده شود، دین می‌تواند پاسخگوی نیازهای جدید باشد. حقدار هم میگوید که اینان از مدرنیته تصوّری مصادره شده به نفع خود دارند و روشنفکری را وارونه درک میکنند. (و حتّی معتقد است که منورالفکران دورة قاجاری بیش از اینان واقع‌بین بوده‌اند.)
روشنفکر دینی، بهرحال دغدغة دین دارد و درگیر تضاد نظری بین سنت و مدرنیته است. سروش، از ایندسته روشنفکران است که تمایل بیشتری به سنّت دارد تا مدرن و معتقد است انسان درگیر پارادوکس مدرن، باید به عرفان روی آورد. او معتقد است اگر مشکل بی‌یقینی و بی‌غفلتی بشر امروز را چیزی بتواند حل کند همان میراثِ باستانی عرفانیست. سروش سعی دارد تا از این طریق، دین و عرفان مورد نظرش را به عرصة عمومی بکشاند.
۳- دیدگاه سروش، در چند سال اخیر تعدیل شده است. مثالش، بحث جامعة اخلاقی است که آنرا فرادست جامعة دینی مینشاند: جامعه‌ای میتواند دینی باشد و اخلاقی نباشد. او، چنین جامعة دینی را جامعة فقهی مینامد؛ جامعه‌ای که مردم احکام فقهی و شرعی را انجام دهند. مثالی که سروش در سخنرانی دیروش آورد، این بود: جامعه‌ای را در نظر آورید که روزی دست هزار دزد در آن قطع میشود. این جامعه، فقهی است و نه دینی.
بنظر میآید، منظور سروش از جامعة دینی واقعی (جامعه‌ای که مردم قلباً، آگاهانه و آزادانه به دین رو آورده باشند)، همان جامعة اخلاقی باشد. امّا، جامعة اخلاقی با تعریفی که او ارائه میدهد: تعریفی – اگر بخواهم از واژه‌های خودش استفاده کنم – فربه. سروش میگوید افراد به دو دلیل بزرگ دست به انتخاب میزنند: اوّل اینکه چون دوست دارند و لذّت میبرند و دوّم اینکه گزینش اخلاقی میکنند و کاری را انتخاب مینمایند که ارزش اخلاقی برتری دارد. اینطور، هرآنچه را عقلی است هم در حیطة ارزشهای اخلاقی میگذارد. در واقع، اخلاق او عین خردورزی و عقل است. اینطور است که تعریف سروش بسیار فربه میشود. با این تعریف فربه، اخلاق و خردورزی هم‌ارز و هم‌معنا تلقّی میشوند. (مثلاً سروش دلیل نهایی برتری دموکراسی بر دیکتاتوری را اخلاقی‌تر بودن دموکراسی نسبت به دیکتاتوری میداند)
از طرف دیگر، در تعریفی که سروش از جامعة فقهی میدهد، فقط یکسوی قضیه را میبیند؛ وقتی دست دزد قطع میشود، حکمی فقهی انجام شده است. امّا همینکه آن دزد، دزدی کرده، یکی از اصول مسلّم فقهی را نادیده گرفته است. این همان سوی قضیه است که سروش نمیبیند – یا بهتر بگویم نمیخواهد ببیند. در واقع، باید گفت جامعة فقهی همان جامعة دینی است. امّا، از آنجا که سروش دوست دارد تصویری ملایم‌تر و مهربان‌تر از دین ارائه دهد و مدارا را در آن پررنگ کند، دست به چنین تفکیکی میزند. سروش، تمایل دارد تصویر زاهدانه و خشک از اخلاق را تعدیل کند و به تعریفی همراه با تلورانس و مدارا از یکسو و آزادی و حق انتخاب از سوی دیگر برسد.
۴- دیدگاه سروش، در چند سال اخیر تعدیل شده است؛ امّا دیگر رنگ و بوی خودش را هم از دست داده. صحبتهای سروش – بیشتر از گذشته – مورد نقد قرار میگیرد. هم از سوی سنّتگرایان داخلی، هم سنّتگرایان خارج‌نشین (مثلاً دکتر نصر: تا چه حد می‌توان عناصر دیگری را وارد فلسفة اسلامی کنید بدون اینکه آنرا خدشه دار کنید؟) و هم از سوی روشنفکران مدافع مدرنیته و سکولار. کم‌کم باید باور کنیم که پروژة سروش شکست‌خورده است. دکتر سروش، با تفکیک‌های گوناگون و تعریفهای ناکارآمد جدید تمایل دارد دین را در حوزة عمومی حفظ کند؛ دینی که بر پایة اخلاق تعریف میشود. او، با مسلّم گرفتن بسیاری چیزها – همانطور که در پاسخ به پرسشها میگفت – خیلی‌ها را دیگر مخاطب خود نمیداند؛ او برای بسیاری سؤالهای ما، پاسخی ندارد... دکتر سروش، طرفدار جامعة اخلاقی است؛ امّا احتمالاً جامعة اخلاقی دینی. اخلاقی و دینی تفکیکی است که تنها هدفش شاید خوشایندتر کردن دین باشد و همین موضوع طیفهای گستردة مدافع سنت و مدافع مدرنیته را در مقابل سروش قرار میدهد.
شاید – بقول نیما – مهمترین فایدة سروش برای جامعه‌ای مثل ما – که تعریفی خشک از دین دارد – تنها این باشد که دین را قابل تحمّل میکند. یادمان باشد که – نه خیلی وقت پیش – در همین دانشگاه پلی‌تکنیک، شبانه دار به درخت میبستند تا با ایجاد رعب، مانع سخنرانی سروش شوند. امروزه امّا، دیگر صحبتهای سروش، چندان رنگ و بویی ندارد. پروژة سروش، از پیش شکست خورده است.