« تراژدی | صفحه اصلی | خانوادة خوشبخت »

شور و شوق فوتبال – نگاهی روانکاوانه

ه

جام ملّتهای اروپا چند ساعت پیش با قهرمانی یونان تمام شد و احتمالاً از فردا، برنامة خواب بسیاری از فوتبالدوستها، تغییر خواهد کرد. امّا این سؤال همیشه باقی است که چرا فوتبال اینطور پرطرفدار است؟ چرا هیچ ورزش دیگری باندازة فوتبال محبوب نیست؟
اصولاً شور و شوق فوتبال را از دو جنبه میتوان بررسی کرد: یکی اینکه شور و شوق فوتبال، شور و شوق هواداری است؛ شوقی شامل وطن‌پرستی و سایر اشکال دلبستگی متعصّبانه. و دیگری پاسخ به این پرسش است: چرا فوتبال محمل این هواداری و شور و شوق است؟ چرا فوتبال اینچنین عامّه‌پسند است؟ همین دو وجه و جنبه، در امیدواری تماشاچیان هم مشاهده میشود: بعضی فوتبال میبینند به این امید که تیم محبوبشان، پیروز میدان باشد و بعضی فوتبال میبینند به این امید که بازی جانانه و زیبایی ارائه شود. اهمیّت نسبی این هر دو در بین تماشاچی‌های فوتبال متفاوت است. ضمن اینکه شاید بتوان تفاوت معناداری از این لحاظ بین هواداران حاضر در استادیوم و تماشاچی‌های تله‌ویزیونی مشاهده کرد.
برای آنچه تا اینجا طرح شد، تبیین‌های فراوانی ارائه داده‌اند؛ یکی از تبیین‌‌ها، تبیین روانکاوانة موضوع است. در واقع تبیین روانکاوانة محبوبیّت فوتبال با وام گرفتن از سنّت فروید میکوشد دلایل محبوبیّت فوتبال را توضیح دهد. گرچه با اصطلاحاتی نظیر «همانندسازی فرافکنانة هویّت» یا «جداسازی» میتوان تعلّقهای تعصّب‌آمیز را شرح کرد؛ امّا در اینجا بیشتر به جنبة دوّم موضوع – اینکه چرا فوتبال محمل این هواداری و شوق است – میپردازم.
آنچه میگویم، برداشت من است از فصل «شکوه این بازی» کتاب بی‌نظیر «روانکاوی فرهنگ عامّه؛ نظم و ترتیب نشاط» نوشتة بری ریچاردز و ترجمة حسین پاینده. پیشنهاد من، مطالعة خود کتاب است و هدفم از این نوشته، فی‌الواقع معرفی این اثر ِ به‌زعم من بی‌نظیر. حتّی اگر چندان دربند مباحث تئوریک نیستید، بررسیهای موردی آن میتواند خوشایند باشد.
بگذریم؛ بخشی از تبیینهای روانکاوانة محبوبیت فوتبال را میتوان در تفاوت آن با بازی راگبی دید که همزمان با فوتبال – و بعنوان بازی رقیب – پدید آمد. در واقع، فوتبال در دبیرستانهای خصوصی انگلستان جایگزین بازیهای بی‌حساب و کتاب، پرخشونت و نامنظّم‌تر شده بود تا اوّلاً رشد ذهنی و جسمانی اعضای آیندة طبقة حاکم در بریتانیا تقویت گردد و ثانیاً – از آن مهمتر – دانش‌آموزان با تن دادن به نظم بازی، بتوانند با رضا و رغبت بیشتری به اقتدار معلّمان تن در دهند. فوتبال، در دبیرستانهای مختلف به انحای گوناگون بازی میشد و قوانین ثابتی وجود نداشت. با ورود دانش‌آموزان مدارس خصوصی به دانشگاه – خصوصاً دانشگاه کمبریج – تعدّد قوانین دردسرساز شد و نتیجه، یکسان‌سازی تدریجی قوانین بود. در جریان یکسان‌سازی قوانین، پیشنهاد منع کامل دست زدن به توپ، در دبیرستانهای ایتن طرفدار داشت و برعکس، دبیرستان راگبی، هم طرفدار لگدزنی و هم لمس و حمل توپ با دست بود.
به این ترتیب – آنطور که تاریخچة پیدایی بازی نشان میدهد – قواعد فوتبال، بطور گسترده‌ای در جهت مهار نفس است. این روند، با معقول‌سازی گسترده‌تری ادامه یافت و در ادامه، نقش داور پررنگ و پررنگ‌تر شد. بحث اصلی اینجاست که اگر منع در دست گرفتن توپ، نقش تعیین‌کننده‌ای در پیدایش رفتار فوتبال دارد؛ پس میتوان با کشف دلالتهای روانکاوانة این نهی و «تابو»، دلایل جذّابیّت فوتبال را دریافت.
اوّل از همه، فوتبال تأثیری تمدّن‌آموزانه دارد. به این معنی که در فوتبال، پاها به‌شیوه‌ای نو – نه فقط برای راه رفتن یا ایستادن و یا لگد زدن – بکار گرفته میشوند. فوتبال بازی کردن – یعنی بازی‌ای که در آن، لگد زدن به حریف ممنوع است و توپ را فقط با پا میتوان اینسو و آنسو برد – مستلزم والایش دلالت بیرحمانة پا و یافتن کاربردهایی متفاوت برای این عضو ویرانگر بدن است. باین ترتیب است که فوتبال، اهمیّتی تمدن‌آموزانه میابد؛ چراکه – مانند دیگر ورزشها – حاوی نظام پرورش و چیرگی بر نفس از طریق کیفردهی خود است. در معنای دیگر، هدف، پیروزی تعرّض‌طلبانه بر حریف از طریق نابودی او یا انتقام‌گیری از طرف مقابل نیست. بلکه مباهات به پیروزی است که از خودشیفتگی نشأت میگیرد.
البتّه، شاید نشانه‌های خشونت را بتوان در خشونت به توپ و لگد زدن به آن جستجو کرد. امّا جالب اینجاست که در توصیف حرکات ماهرانه با توپ، از حرکت دادن آن به نرمی سخن گفته میشود و نه مثلاً ضربة انفجاری برای به توپ بستن دروازه. در واقع، فوتبالیستهای ماهر، توپ را به‌نرمی به یکدیگر میرسانند. خلاصه اینکه، در فوتبال ناحیة مرگ‌زای پا (ناحیه‌ای که در آن تکانة مرگ – Thantos – متمرکز شده است) از طریقِ دگرگونی شهوانی به ابزاری برای خلاقیت تبدیل میشود.
دربارة دلالتهای شهوانی فوتبال هم میتوان سخن گفت. از یکسو، فوتبال – شاید تنها برخلاف تنیس و دومیدانی – ماهیّتی سراسر جنسیّتی دارد و ورزشی مردانه محسوب میشود. از سوی دیگر، وارد کردن توپ به داخل دروازه، دال بر نوعی فتح جنسی مردانه است. جز این، حمل توپ خود میتواند دلالت بر آمیزش شیئی بیرونی با بدن داشته باشد. آمیزشی که ماهرانه انجام میشود و حرکات زیبای بازیکنان نه بخاطر سحر و جادو که نتیجة مهارت آنهاست. عدّه‌ای نیز دلالتهای همجنس‌گرایانه در بازی فوتبال پیدا کرده‌اند که چندان مورد پذیرش عموم نیست. این دلالتها، بیشتر از شعارهای ورزشگاه نتیجه‌گیری شده‌اند.
فوتبال، همراه است با نهی لمس کردن. نهی‌ها – چه آنها که در روان‌رنجوری وسواسی مشاهده میشود؛ چه نهی‌های فرهنگی و نهادی که از سوی جامعه ترویج میشود – در روانکاوی فروید نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. پیدایی جامعه و تشکیل آن از رمة آغازین (primal horde) حاصل نهی محرم‌آمیز (زنای با محارم) است. نهی ِ محرم‌آمیزی با بی‌فایده نشان دادن رقابت برادران پس از پدرکشی نخستین، توانسته جامعه را سر و سامان بدهد. بدین ترتیب، در بازیها و خصوصاً فوتبال با اعمال بعضی نهی‌ها، برهة تکوین جامعة بشری را تکرار میکنیم.
در واقع توضیح مارادونا – پس از به ثمر رساندن گلی با استفاده از دست در مقابل انگلستان در جام ۱۹۸۶ – که گفت «دست خدا در کار بود» تا اندازه‌ای معنای نمادین عمل او را نشان میدهد: هیچ مرجع انسانی نمیتواند عمل او را – زیر پا گذاشتن نهی بازی – توجیه کند و مجاز بشمارد یا چشم‌پوشی کند.
توپ نیز در فوتبال، دلالتهای مختلفی دارد. از یکسو، میتواند نشانة قضیب باشد که وارد منفذ ممنوع میشود. از سوی دیگر، توپ – که همواره حرکت میکند – نمودی از زندگی است و مردان میتوانند از طریق حیات بخشیدن به چیزی و به تحرّک درآوردن آن با زنان همچشمی کنند. توپ فوتبال – از همه مهمتر برخلاف توپ بیضی‌شکل راگبی – دارای هیچ‌سوگرایی است. امّا رفتار بازیکنان با آن – مانند دیگر اشیاء نهی‌شده – دوسوگرایانه میباشد. یعنی از یکسو، سعی در حفظ آن دارند و از سوی دیگر دائماً آنرا به بازیکنان دیگر منتقل میکنند. به‌همین ترتیب، از یکسو رفتار با توپ مهربانانه است و از سوی دیگر بیشترین خشونت در بازی در مورد توپ انجام میگیرد.
از سوی دیگر، فوتبال، مانند سایر ورزشها، اضطرابهای روان‌رنجورانه را به اضطرابهای واقعی تبدیل میکند و بدین ترتیب، امکان مهارشان را فراهم میآورد. این موضوع حتی زمانیکه شخص یا تیم میبازد نیز از طریق هم‌هویّتی با برنده و کلّاً بازی صدق میکند و این اطمینان بوجود میآید که میتوان بر اضطرابها غلبه کرد.
بهرحال، فوتبال منعی فوق‌العاده اکید و محدودیّت زیادی را شامل میشود و بهمین سبب وسیله‌ای است بسیار مناسب برای اینکه احساس عضویّت در جامعه و در واقع احساس انسان بودن را مکرّراً تجربه کنیم. شکوه فوتبال ناشی از توانایی خاص این ورزش در القاء ابهّت تمدن در ماست. مشارکت در ورزش (در مقام بازیکن یا تماشاگر) امکان دوباره از سر گذراندن یکی از فرایندهای بنیادین رشد روانی را برای انسان فراهم میآورد و بدینسان بر دستاوردهای ما در نیل به دست کم میزانی از بلوغ فکری صحّه میگذارد.

ترک بک