« شهر و نظر | صفحه اصلی | غزلِ غزل‌ها »

روشنفکری و حنسیّت؛ تمایز در عرصة عمومی

هو
چهارشنبة هفتة گذشته، دکتر فرهاد خسروخاور – استاد ایرانی مدرسة عالی مطالعات اجتماعی پاریس – و دکتر سید محسن حبیبی – شهرساز و استاد دانشکدة هنرهای زیبای دانشگاه تهران – در خانة هنرمندان دربارة عرصة عمومی و فضای شهری صحبت کردند که میتوانید گزارشش را ‘اینجا’ بخوانید.
در نظری که برای یادداشت وبلاگ ‘شهر و نظر’ در اینباره گذاشته بودم، به اهمیت موضوع روشنفکری عرصة عمومی – که در جلسة چهارشنبه طرح شد – اشاره کردم و دکتر ایمانی در پاسخ به آن نظر، چند پرسش طرح کردند که قصد دارم یکی یکی با بضاعت اندکم جواب بدهم. اوّل از همه پرسیده بودند ‘آیا روشنفکران کسانی اند که حاملان شناخت عینی و واقعی از انسان و جامعه هستند؟ آیا ادعای برتری شناخت نسبت به دیگران از سوی روشنفکران نوعی خود خواهی روشنفکرانه محسوب نمیشود؟’

اجازه بدهید در همین سؤال هم گزینشی رفتار کنم و به بخش آخر و ‘خودخواهی روشنفکرانه’ بپردازم. داعیة روشنفکران – دست کم آنهایی که میشناسم – آزادی و برابریست. فی‌الواقع آنطور که هابرماس میگوید خودِ پیدایی عرصة عمومی بر این ایده متکی بوده؛ گفتار عمومیت (discourse of publicity) در عرصه‌های عمومی بر تعطیلی سلسله مراتب مبتنی بر منزلت تأکید دارد. امّا بقول نانسی فریزر ‘در اینجا با طنز و وارونگی قابل توجهی’ مواجهیم. به این معنی که خودِ گفتار عمومیت به عنوان استراتژی تفکیک و تمییز به کار گرفته شده است. (در واقع نقد فریزر به هابرماس این است که او تضاد در عرصة عمومی را ندیده و تنها به عرصة‌ عمومی لیبرال نظر داشته و دیگر عرصه‌های رقیب را فراموش کرده.) شاید تمایز روشنفکران – به معنای بوردیویی و به دلیل سرمایة فرهنگی بیشتر – در عرصة عمومی از این منظر قابل تأمل باشد. بله، من هم به تمایز روشنفکران – که خودخواهی روشنفکرانه خوانده‌اند – معتقدم. در واقع، روشنفکر درک خود از جامعه را اصیل میداند. به‌همین دلیل است که میگویم روشنفکر عرصة عمومی – اگر وجود داشته باشد – کارایی بسیار زیادی دارد.

نمیدانم چه اندازه مربوط است؛ ولی هرگاه به روشنفکری عرصة عمومی فکر میکنم، بیاد نظریة انقلاب هانتینگتون میفتم. روند شکل‌گیری انقلاب در کشورهای جهان سوّم در حال گذار از نظر هانتینگتون به ظاهر بسیار ساده است: اگر به افزایش مشارکت سیاسی اعضای جامعه از سوی نظام حاکم پاسخ درخوری داده نشود، نظام سیاسی حاکم زیر سؤال میرود و زمینه برای انقلاب فراهم میگردد. امّا شرط اساسی که هانتینگتون در آخرین مرحله وارد نظریه‌اش میکند، بسیار مهم است. گویا تمام حرفهای قبلی معطّل این شرط است: همگام شدن گروههای مختلف، شامل ِ روشنفکران طبقة متوسط، حاشیه‌نشینان شهری، طبقة پرولتاریا و روستائیان. فکرش را بکنید روشنفکر ِ متمایز از جامعه باید با بقیه همگام شود و فرضاً حرف روستایی یا حاشیه‌نشین را بفهمد و آنها حرفش را بفهمند. (وقتی هانتیگتون این شرط غریب را وارد کرد، با خودم فکر میکردم خواسته بگوید انقلابی در کار نیست؛ رویش نشده!) اینجاست که میگویم روشنفکر عرصة عمومی اهمیّت پیدا میکند. (انقلابی نیستم، امّا!)

جالب اینجاست که عرصة عمومی تنها شامل این تفکیک نمیشود. تفکیک دیگر که باز نانسی فریزر به آن اشاره میکند و در اوایل پیدایی عرصة عمومی بسیار نمایان بوده، تفکیک جنسیّتی است. فریزر – از قول لندز – نقل میکند که اصولاً ‘خصیصة عرصة عمومی جمهوری جدید فرانسه در تقابلی سنجیده با آن عرصه‌ای ساخته شد که بیشتر مرتبط با فرهنگ سالنهای زنان بود؛ یعنی آن عرصه‌ای که جمهوریخواهان بر آن داغ “تصنّعی”، “خاله‌زنکی” و “اشرافی” زدند. در نتیجه سبکی جدید و بی‌پیرایه در سخن و رفتار عمومی پیشرفت کرد؛ سبکی که “عقلانی”، “زاهدمنش” و “مردانه” بود.’ نتیجه هم در قانون ژاکوبن طرد رسمی زنان از زندگی سیاسی است. اینگونه، سنّتهای کلاسیک تضاد زن بودن و عمومیت (که در پیوند ریشه‌شناختی عمومی/public و مربوط به شرمگاه/pubic دیده میشود) عود کرد و داشتن آلت مردانه شرط اساسی برای صحبت‌کردن در جمع شناخته شد. بهمین خاطر است که بنظرم اشارة دکتر خسروخاور به زنان بعنوان یکی دیگر از کنشگران جدید اجتماعی مؤثر در عرصة عمومی، اشارة درست و بجایی بوده است.
باز، نکته‌ای که در همین زمینه برایم جالب است، سؤالی است که علیرضا دوستدار ِ عزیز در پایان یکی از یادداشتهایش دربارة ابتذال در وبلاگها پرسیده بود. علیرضا نوشته:
اكثر مطالبي كه من تا حالا در مورد ابتذال در وبلاگستان به قلم خانمها خوانده‌ام، به نوعي استيلاي فرهنگي طبقه‌ي روشنفكران را هدف حمله‌ي خود قرار داده است. در همين متن، هر سه خانمي كه ازشان نام بردم، صنم دولتشاهي، خورشيد خانوم، و دخترك شيطان، نظرهايي در دفاع از ”ابتذال“ داشتند. آيا مي‌شود نتيجه گرفت كه فرهنگ غالبي كه تضاد اصالت/ابتذال را تئوريزه مي‌كند يك فرهنگ مردسالارانه هم هست؟

نظرم – اگر بخواهید – با همان استدلالهایی که فریزر میآورد و عرصة عمومی هابرماس را نقد میکند و بازبینی و بازاندیشی آنرا میخواهد، موافق چنین چیزی است. در واقع، دست‌کم از منظر تاریخی، روشنفکری – که نظر و دید و سلیقة خود را اصیل میداند – و مردسالاری در عرصة عمومی منشائی مشابه دارند. هابرماس، همین‌ها را – عرصه‌های عمومی رقیب را – ندیده. بنظر میآید، صحبت در عرصة عمومی بخوبی وظیفة مردان روشنفکر است: ‘مردان گرایش دارند که صحبت زنان را قطع کنند و اینمورد بیشتر از قطع صحبت مردان توسط زنان است؛ مردان همچنین بیشتر از زنان صحبت میکنند و نوبت بیشتر و طولانی‌تری میگیرند و مداخلات زنان عموماً بیشتر از مردان نادیده گرفته شده یا بدان جواب داده میشود.’

میدانم که پراکنده گفتم و شاید از موضوع اصلی دور افتادم. خلاصه بگویم، روشنفکران در عرصة‌ عمومی برخلاف آنچه آرمانی است، از دیگران تفکیک میشوند و شاید – اگر بتوان این نام را گذاشت – با نوعی خودخواهی از دیگران فاصله میگیرند. این تفکیک، تنها تفکیک عرصة عمومی نیست، تفکیک جنسیّتی هم وجود دارد.

پ.ن. مقالة بازاندیشی عرصة عمومی (شرکت در نقد دموکراسی واقعاً موجود) نانسی فریزر را با ترجمة شهریار وقفی‌پور – که در این نوشته وسیعاً استفاده شده – بسیار دوست دارم.