« مارگریت دوراس (5) - محمّد میرزاخانی | صفحه اصلی | شمعلونی »

معافیّت اخلاقی؛ مانیفستی – شاید – ضدّ هنرمند

هو
چرا اینها را میخوانی؟ چرا – خیره – دریده شدن مردمک چشم دختر را با تیغ اصلاحِ مرد میبینی و تحمّل میکنی؟ چطور خواندنِ توصیف پلکهای نیم جویدة جذامیان و چرکابة شاش آزرده ات نمیکند؟ میخوانی که پسرک، دخترک را میزند؛ بخون مینشاند و تا اطرافیان جدایشان نمیکنند، دست بر نمیدارد... جنازة متعفّن الاغ را روی پیانو تحمّل میکنی... چرخ شدن آدمیان را در چرخ گوشت غول پیکر نگاه میکنی. شاید توصیف بالاآوردن تُرشاب انبه را چون متنی ادبی بخوانی... با چشمانت میبینی مردِ معتاد، مواد را در قاشقکی با جوهرلیمو روی آتش ذوب میکند، به سرنگ میکشد و سوزن سرنگ را زیر نافش – دو انگشت بالای کشِ لباس زیر – تا ته داخل بدن میکند؛ تزریق میکند و دوباره خون را داخل سرنگ میکشد و سه باره؛ "خونبازی" میکند تا آنطور که خودش میگوید لذّت ببرد... صورت لهیدة سرباز جنگ را – خونسرد – به تماشا مینشینی. همة اینها را میبینی و میشنوی و میخوانی و هیچ نمیگویی.
تو، همین الان داری این گنداب واژه – که بوی عفنش طاقت مرا هم طاق کرده – تحمّل میکنی. چرا این صفحه را نمیبندی؟ رنج را میبینی و درد را. در داستان میخوانی. در فیلم به نظاره مینشینی. در عکس تماشا میکنی و باز تحمّل میکنی...
چرا من حق دارم واژه های عفن را اینطور بکار برم؟ چرا تو اینها را – در اینجا و ده فیلم و صد کتاب – میخوانی و میبینی و باز میخوانی و میبینی و حتّی ستایش میکنی؟ "سگ اندلسی" را بسیاری شاهکار سینما مینامند و مانیفست سینمایی سورئالسیم. آنچه تماشا میکنند، البتّه جسد است و جمجمه و گند... (و چه بداقبال که نجاست خواری را در این فیلم به تماشا ننشستند!) جز این است که گویا مجوزّی برای من یادداشت نویس و اوی فیلمساز و نویسنده قائلی؟ "جواز شاعرانه[یا معافیت روحانی]" (Benefit of Clergy) آنچیزی است که اوروِل میگوید. همان جواز و مجوّزی که هنرمند را از اخلاقیّاتِ مردمان عادّی معاف میسازد. جادوی "هنر" ستایش را برای هنرمند و هرچه میکند، همراه میآورد: دوراس نویسنده هنرمند است و حق دارد تا خرخره الکل بخورد. نویسنده است؛ لابد برایش لازم است! دالی نقّاش در کودکی – آنطور که در زندگینامه اش میگوید – ترکیبی از خفّاش نیم جان و مورچه هایی که خوردنش را آغاز کرده بودند، به دهان میبرد و با دندان به دو نیم میکند؛ لابد همة "هنرمند"ها همینطورند!
نتیجه نمیگیرم. نه اینکه دوست نداشته باشم نتیجه بگیرم. بیشتر، نمیدانم چه باید بگویم. میدانم که بهرحال تماشای گند و کثافت و دستِ کم – آنطور که سوزان سونتاگ میگوید – "نگاه کردن به درد و رنج دیگران"، قواعدی دارد... میدانم که گاهی چنین تصویرها و توصیفهایی را دیده و خوانده ام و به هنر فیلمساز و نویسنده آفرین گفته ام. گاهی هم البتّه فحش داده ام. حتّی بعضی وقتها – شرم ندارم بگویم – مشتاقانه کتاب را تا ته خوانده ام و البتّه گاهی، فیلم را نیمه رها کرده ام. میدانم "جواز شاعرانه"، هست. ولی از سوی دیگر میدانم از اوّلی که شروع به نوشتن این چند سطر کرده ام، این بیت مولانا از خاطرم میگذرد:
سخن رنج مگو، جز سخنِ گنج مگو
ور ازین بیخبری، رنج مبر، هیچ مگو