« عکسهای بی‌امضای کاوه | صفحه اصلی | بابابزرگ، مامانبزرگ »

مارگریت دوراس (3) - محمّد میرزاخانی

هو
بخش سوّم نوشتة دوست خوبم محمّد میرزاخانی... بخش اوّل را اینجا و بخش دوّم را اینجا بخوانید.

دوراس: نوشتن، الکل، و ... - محمّد میرزاخانی

جهانِ خود را دارد دوراس. يکپارچه و بی فراز و نشيب نيست زندگی اش. به شيوة معمولی نيست تا بتواني از پيش فرض هايت چيزی درباره اش بسازی و بگويي و بنويسي. نه اينکه جهان برتری دارد، و نه اينکه بگويم تنها اوست که جهان يکه ای از آن خود دارد. نه! بلکه به هر صورت بنای زندگی او مربوط است به خودش: خودش، در آن، آن را مي ساخته و خشت بر خشت مي نهاده و گاه ترجيح مي داده يک خشت بگذارد و يک ـ دو تا بردارد و گاه هم جای خشت، هر چيز ديگر که دستش مي آمده، مي گذاشته و بنا را دگرگون مي کرده و چه بسا نا استوار ـ از ديدة بيرونيان. دوراس عاشق است: عاشق ِ عشق ورزی، عاشق باده نوشي، عاشق ِ نوشتن، عاشقِ قاعده شکستن؛ عشقهايش يکي ـ دو تا نيستند . بيش و کم مي شوند و متغيرند. از همان پانزده ـ شانزده سالگی عاشق نوشتن است: از همان وقت که به مرد چيني دل مي سپارد. به مادرش مي گويد دوست دارد بنويسد، مثلاً رمان؛ و مادر مخالف است و نوشتن را بي ارزش مي داند، مي گويد دروغ و جفنگ است نوشتن؛ و بعدها هم مادر مي گويد: "نوشتن فکر بچگانه ای است." (عاشق،24). به هر رو، دوراس نوشتن و نوشته را دوست دارد و مي پرستد و زندگي اش را، همه، به پای آن مي گذارد؛ هر کاری هم که مي کند به نوعی در ارتباط با نوشتن است، يا او در ارتباط با نوشتن اش در مي آورد؛ به نوشتن مرتبطش مي کند. زندگی او مدام در نوشتن مي گذرد: چه بر کاغذ، چه بر ذهن، و چه بر جهان ديگران و نيز خويشتن. نويسنده و نوشتن برايش غريب اند؛ جذاب اند؛ پر رمز و راز و پر از کششي رهايي ناپذير:

نويسنده موجودی است غريب، مخالف خوان و معني ناپذير. نوشتن، نعرة بي صداست. نويسنده فروبسته دم است اغلب، بيشتر گوش مي دهد، کمتر حرف مي زند. (نوشتن،22 )

نوشتن را دشوار مي داند. دشوارتر از هر چه: از سينما، تئاتر و تمام هنرهای نمايشي. نوشتن "دشوارترين است." (همان)
برای او نوشتن همه چيز است. شعارش "يا نوشتن يا هيچ چيز" است. (نوشتن،40) نوشتن را ناشناخته ای مي داند که ما در خود نهان داريم. نوشتن و نوشته را قدر مي نهد و به نوعي جنونِ شگفتِ نوشتن معتقد است. نوشتن را قصه گفتن نمي داند. نوشتن چيزی است و نقل قصه و حکايت چيز ديگر. "نوشتن يعني گفتن همه چيز" (حيات مجسم،30). دربارة نويسنده مي گويد: "نويسنده خاک بيگانه است." (پيشين،74) و برای نويسنده بعضي آداب مي شناسد و بعضي الزامات. نويسنده ای که با زن ها ارتباطي نداشته باشد را به جد نمي گيرد. فرقي نمي کند که آن نويسنده چه کسي باشد. اساساً معتقد است نويسنده ای که با زن ها به نوعي سرو کار نداشته باشد و مدعي باشد که حرفه اش ادبي است سخت در اشتباه است. مثالش هم جالب توجه است: رولان بارت . او عدم توجه به اين قضيه را غفلتي بيش از اندازه و غير قابل توجيه مي داند. او بارت را دوست دارد و تحسين اش مي کند ولي بي توجهي اش به زن ها را، در کنار زن ها نبودنش را، تحمل نمي کند. مي گويد که او از کودکي سريع وارد مرحله ی بلوغ شده و خطرات دوره ی بلوغ را پشت سر نگذاشته. مادر را، همان که در اتاق روشن وصف شده، يگانه قهرمان برهوت زندگي بارت مي نامد. (حيات مجسم،41 ـ 40)
شخصيتهای بعضی داستانهايش نيز گويي تصويری از خودش هستند. مي خواهند بنويسند، از همه چيز: از عشقشان، از عاشقانشان. شخصيت زن رمان "اميلی ال" به عاشقش مي گويد :

... من نمي توانم از نوشتن دست بردارم ، نمي توانم. وقتي هم که اين ماجرا را مي نويسم ، انگار شما را بازيافته ام ... لحظاتي را باز يافته ام که هنوز نه مي دانم طي آن چه اتفاقي مي افتد و نه چه اتفاقي خواهد افتاد ... نه مي دانم شما کي هستيد و نه اين که ما چه خواهيم شد .. (اميلي ال،20)

بله نوشتن برايش اين گونه است. يک شروع است بدون اين که از پيش برايش پاياني تعيين شده باشد. نوشته پيش ميرود و اين پيشرفت اش، پايانش را شکل مي دهد. معتقد است اگر آدم از آغاز بداند که چه خواهد نوشت "هيچ وقت نخواهد نوشت" و اساساً اگر هم بنويسد ديگر "به زحمتش نمي ارزد" (نوشتن،45)

نوشتن را هم سان زندگي مي داند :

نوشته مثل باد سر مي رسد. عريان است نوشته، از مرکّب و جواهراست. نوشته همين است، و چنان در مي نوردد که هيچ چيز به گرد آن نمي رسد، هيچ چيز، مگر زندگي، خود زندگي. (پيشين)

و بالاخره جان ماية کلامش همين است:Ecrir : Cest tout (نوشتن:همين و تمام)
آنچه به ز ندگی او گره خورده و کاملاً در روند آن نقش بازی مي کرده به طور قطع مشروب است. دوراس شديداً عاشق مشروب است. البته مثل خيلي انسان های ديگر و از جمله بعضي از معروفترين نويسنده ها ی جهان. و البته عشق و علا قه اش به مشروب بسيار شبيه است به عشق و علاقه اش به مردها: گاه تا پای مرگ در آن پيش مي رود و با تمام تن وروح خويش پذيرايش مي شود و گاه به ضرورت و يا از سر ناچاری پس مي زندش و از خود دورش مي کند.
باز در همان پانزده - شانزده سالگي با مشروب هم آشنا مي شود و باز چه بسا با همان عاشق چيني. در زندگي اش سالهای بسياری را گرفتار و وابستة مشروب بوده. گاه بدون مشروب زندگی برايش ميسّر نبوده: همه چيزش وابسته مي شده به آن و چه بسا حتي بدون وجودش نمي توانسته برای لحظه ای هم تفکر کند. شايد همان حسی را که مارکز موقعي نسبت به سيگار داشته، دوراس به مشروب داشته. مارکز مي گويد آنقدر سيگار مي کشيدم که گاه کار به جايي می کشيد که اگر دهانم پر از دود نبود نمی توانستم فکر کنم . (زيستن برای بازگفتن). دوراس هم گويي در دوره هايي چنين حالتی دارد. البته خودش اعتراف می کند هرگز تا حدی نمی خورم که کاملاً عقلم زايل شود. می گويد اساساً هيچ وقت به قصد مستی ننوشيده و "نه حتی باده از پس باده". (حيات مجسم،22)
بارها الکل را ترک می کند ولی هر بار به بهانه ای و از جايي دوباره باده نوشي گريبانش را می گيرد و دوراس تا به خود بيايد باز گرفتار شده. چهار - پنج مرتبه با اراده ای محکم، تصميم می گيرد که برای هميشه از شر آن و همچنين از شر سيگار راحت شود و البته هربار، توبه می شکند. و گويي مثل حافظ بهار توبه شکن می رسيده و او چاره ای نداشته. در باده نوشی تا جايي پيش می رود که کبدش از کار می افتد. کارش به نهايتی می رسد که ديگر از او قطع اميد می شود: گويي مرگ در جدارة گيلاسهايي که او هر روز بالا می رود پنهان شده و با هر جرعه ای ذره ای به جانِ هوشيارش نزديک تر می شود و اينک در يک قدمی است. می گويند که تصميم اش را بگيرد و برای ترک، خودش نزديک ترين فرصت را مشخص کند و دوراس اوايل اکتبر 1982 را تعيین مي کند و به او صريحاً گفته می شود که "مداوای سختی است، چارة ديگری هم نداری، خودت هم می دانی، به تنهايي نمی توانی از پس اين قضيه بر بيايي." (حيات مجسم،135) و او خود به اين امر سخت واقف است. بستری اش می کنند. البته می گويد اگر می دانستم که اين قدر ترک اعتياد زجر دهنده و کشنده است هيچ وقت زير بار نمی رفتم. قرار می گذارد در بيمارستان به زور داروهای خواب آور سر کند تا باده نوشی از سرش بيفتد. اما بی خوابی به جانش می افتد و باز به همان سمت سوق می دهدش. نقشه می کشد که هر طور شده، لبی تر کند. پرستارش متوجه می شود. فکر همه چيز را کرده اند؛ پرستار می گويد : "اينجا خودمان داريم خانم ، الان يک ليوان برايتان پر می کنم . بله ، پيش بينی شده بود ، و اين آخرين جام بود ، در ماه اکتبر 1982." (حيات محبسم،137)
باده امّا، هم از آغاز، کار خودش را کرده بود. چهرة زيبا و پرنشاط جوانی، به سرعت از هم فرو می پاشد و تکيده و پير می شود. گويي ديگر چهرة سابق نيست. چنان عوض می شود که وجوه تشابه ميان صورت پيشين و صورت پسين باقی نمی ماند. باده ويرانش می کند. البته اين مصيبت ويرانی چهره همه به خاطر الکل نيست. دلايل ديگری هم دارد مثل جنگ، اشغال پاريس، گرفتاری شوهرش و ... (حقيقت و افسانه،50 ) الکل اما، نقش ويژه ای در اين ويرانی دارد. مگر نه اين که هر کدام از آن شرايط بالاخره تمام می شوند و تأثيرشان را به سرعت می گذارند و می روند ولی الکل پايدار و همواره، می ماند و رهايش نمی کند و مدام تأثير می گذارد و نه يک باره: دم به دم بر جسم و جانش ضربه فرود می آورد، و ذره ذره می کاهدش؟ و مگر نه اين که اين الکل بود که تا دمِ مرگ کشاندش و به چند ماه اغما فرو بردش و خطر از دست دادن هميشگی حافظه را برايش به بار آورد؟ و جالب اين که او خودش، سخت به اين مسئله واقف است. خوب الکل را می شناسد؛ فصلی از "فصلی از حيات مجسم" را به همين نام می خواند : الکل. پايان بخش اين نوشته، چند جمله از همين فصل است:

- الکل بر عزلت دامن می زند، و سرانجام کاری می کند که آدم آن را بر هر چيز ترجيح دهد.
ـ نمی شود به نوشيدن ادامه داد و به نابود کردن خود واقف نبود. همدم الکل بودن يعنی همدمی با مرگِ دسترس.
ـ همپيالة من معمولاً مردها بوده اند. الکل به نوعی همبسته می ماند با خاطرة خشونت جنسی ، يادهايي از اين دست را زنده می کند.
ـ افراد الکلی، حتی آدم هايي "دائم الخمر" به طور کلی در شمار کسانی اند که دغدغة انديشه به سر دارند.
ـ الکل زبان را به گفتن وا می دارد.
ـ آدمی که زياده بنوشد سرانجام می رسد به دور باطل زندگی.
ـ هيچ موجود بشری، هيچ زنی،هيچ شاعری و هيچ موسيقيدانی، هيچ اثر ادبی و هيچ پردة نقاشی نمی تواند جايگزين نقشی باشد که الکل در مورد انسان ايفا می کند: تصور آفرينش بزرگ.
ـ الکل چيزی نمی آفريند که ماندگار باشد، کلام برآمده از الکل بادِ هواست، مثل خيلی از کلمات.
ـ آدميزاد بی خدا مانده است. اين خلا آشکار شده در شباب جوانی را هيچ چيز نمی تواند منکر شود. الکل اين خلا موجود در عالم را تحمل پذير می کند. و ... (حيات مجسم،19 تا 24)

مآخذ:
1. دوراس،مارگريت، عاشق، ترجمة قاسم روبين، تهران:نيلوفر ، چ پنجم 1380.
2. __________، حيات مجسم، ترجمة قاسم روبين، تهران:نيلوفر، چ اول 1381.
3. __________، نوشتن، همين و تمام، ابان، سابانا، داويد. ترجمة قاسم روبين، تهران:نيلوفر، چ اوّل 1381.
4. __________، اميلی ال، ترجمة شيرين بنی احمد، تهران:نشر چکامه، چ اول 1370.
5 . ويرکُندله، آلن، حقيقت و افسانه:سيری در آثار و احوال مارگريت دوراس، ترجمة قاسم روبين، تهران:نيلوفر، چ اول 1380.