« تابستان | صفحه اصلی | هایکو »

ورزشِ اسطوره زده – مثالی دم دستی

هو

پیر بوردیو – جامعه شناس فقید فرانسوی – آنجا که از سرمایة فرهنگی میگوید؛ از وضعیّت فردی شده (embodied state) سخن میراند. همانند ورزشکاری که سرمایه اش – بدنش – را با تمرین و تکرار، تقویت میکند؛ کسی که با اندیشه و قلم سر و کار دارد نیز باید ممارست و تمرین کند. نوشتن این دست یادداشتها در "راز" برایم حکم همان تمرین را دارد. سعی میکنم با بازخوانی نظرات دیگران و تطبیق آنها با آنچه در اطرافم میگذرد، سرمایة فرهنگیم را شخصی و درونی کنم. اینبار به نظریة اسطورة بارت پرداخته ام. موضوع این نوشته مدّتها در ذهنم بود؛ امّا آنچه اکنون میبینید ایدة خامی است که نیاز بیشتری به گسترش دارد. از – شاید – مهمترین هدف بارت (یعنی پرداختن به نقش بورژوازی در پیدایی اسطوره) چشم پوشیده ام. گرچه برای تطبیق این موضوع نیز ایده هایی دارم.

(1)
اگر بخواهیم مانند رولان بارت پارا-دوکسیکال به مسأله بپردازیم؛ میتوانیم بسیاری عناصر فرهنگی را اسطوره بشمار آریم. اسطوره در معنای "بارت"ی آن، در زمانة ما رسانندة پیام – امّا پیام مخدوش – است. اسطوره – بنا به گفتة بارت – طبیعت و تاریخ را خلط میکند؛ پس اسطوره شناس باید با تحلیلی نشانه شناسانه به حلّاجی موضوع بنشیند و مکانیسم و ساز و کار عملش را به نقد بکشد.

(2)
رابطة نشانه شناختی سوسور زبانشناس – که سرمشق بارت در اسطوره شناسیهاست – از سه بخش تشکیل شده: دال (signifier)، مدلول (signified) و نشانه (sign). وقتی مینویسیم یا میگوییم "گل" (دال) نقش و تصویری در ذهن داریم و به چیزی "در واقع" اشاره میکنیم؛ موجودی زیست شناختی با بعضی ویژگیها و خصوصیات (مدلول). دال و مدلول دو سوی یک سکّه و دو بُعد یک موضوع (نشانه) است. ما بارها و بارها از نشانه ها استفاده میکنیم. رابطة دال و مدلول دلبخواهی است.
آنچه بارت به رابطة نشانه شناسیکِ سوسور میفزاید، "دلالت دوّمین" است. "گل" در مقام نشانة دلالت نخستین، به دالّ دلالت دوّمین بدل میشود و مدلولی نو خلق میشود: انسانی مهربان و دوست داشتنی. (مثال نا-مؤدبانه ترِ "الاغ" ملموستر نیست؟!) در این مرحله است که اسطوره پیدا میشود. اسطوره مرتبط است با نظام نشانه شناختی مرتبة دوّم. در رابطة بارتی – در نظام مرتبة دوّم – دال جایش را به "معنا – شکل" (meaning-form) میدهد. مدلول جایگزینِ "مفهوم" (concept) میشود و نشانه به "دلالت" (signification) بدل میگردد. اینها عمده تغییراتی است که بارت در نظام سوسوری بنا میکند و با آنها بحثش را دربارة اسطوره در زمانة حاضر پیش میبرد.

(3)
دال اسطوره ای، معنا – شکل است. اوّل از همه حامل معناست. مثال را با عکسهایی پیش میبرم که از حسین رضازاده در مسابقات وزنه برداری کانادا (؟) منتشر شد. بر پیراهن ورزشی رضازاده، عبارت "یا ابوالفضل" به چشم میخورد – عبارتی که مشهور است قهرمان ایرانی همواره پیش از بالا بردن وزنه بر زبان میآورد. دال اسطوره ای، از سویی حامل معناست؛ رضازاده – مانند بسیاری معتقدین دیگر، پیش از انجام عملی دشوار – همیشه هنگام بالابردن وزنه، از حضرت ابوالفضل (ع) کمک میخواهد. این موضوع، واقعیّتی تاریخی است. (و البتّه به گمان من شکلی بسیار تراژیک دارد؛ یاری خواستن از کسی که دو دستش را بریدند.) امّا هنگامیکه از این موضوع برداشت اسطوره ای میشود (موضوع به رسانندة پیام مبدّل میشود) گویی از معنا تُهی و یکباره به "شکل" تبدیل میگردد. با حک کردن نام حضرت ابوالفضل بر لباس رضازاده، معنا محتضر و فقیر میشود و شکل، خودنمایی میکند. اسطوره، نمیکُشد؛ نیمه جان میکند. نیمه جان میکند تا بتواند از آن نیمة محتضر نیرو بگیرد؛ بارت چنین میگوید.

(4)
رابطة بین دال و مدلول در مدل نشانه شناختی سوسور، رابطه ای دلبخواهی است؛ امّا در مدل بارتی، این رابطه اصلاً دلبخواهی نیست؛ جهت دار است. آنچه شکل را به مفهوم پیوند میدهد، انگیزة اسطوره است. شاید، مثلاً این موضوع که بُردِ رضازاده – تمام و کمال – بستگی به عنایات ماورایی دارد، انگیزة پسِ اسطوره باشد. اسطوره، تاریخ را به طبیعت بدل میکند و تاریخ جدید میسازد.

(5)
چرا دوست ندارم (مخالفم) عبارت "یا ابوالفضل" بر پیراهن ورزشکار کشورم حک شود؟ چون با اینکار، "معنا" به "شکل" مبدّل میگردد: اسطوره ساخته میشود. اسطوره، مطابق با خوانش و قرائت هرکس میتواند معنی جدیدی پیدا کند. اسطوره، تاریخ مصرف دارد. اسطوره وابسته به انگیزه است؛ انگیزه ای که پسِ پشتِ آن موجود است و هدایتش میکند. اسطوره، روایتگر رابطه ای دلبخواهی نیست. اسطوره برای گروهی خاص و زمانی خاص است. اسطوره نا-ابدی است. اسطوره تغییر میکند... دلم نمیخواهد آنچه واقعیّت تاریخی دارد (یاری خواستن و نیرو گرفتن قهرمان کشورم از وجودی مذهبی و مقدّس) به شکلی نیمه جان، محتضر و فقیر تبدیل شود.