« "راز" سه ساله... | صفحه اصلی | وضعیّت اردوگاهی »

جواد یسّاری و مسألة تعریف زیبایی

هو

(1)
بابک احمدی، برای اینکه نسبی بودن تعریفِ زیبایی را نشان بدهد و ناتوانی فلسفة کلاسیک را در اینباره اثبات کند و شاید نهایتاً به "زیبا دشوار است" سقراطی برسد – آنجا که هیپیاس را پریشان و مستأصل رها کرد – مثالی هر روزه – امّا به زعم من مهم – میآورد: بعضی از آثار برای بعضی از افراد و گروههای اجتماعی اثر هنریست و برای بعضی نه. اگر در همین شهر خودمان برای خیلی از مردمی – که از امکانات فرهنگی بی بهره ترند و با آنچه ما فرهنگ متعالی غرب مینامیم، کم ارتباط تر – اپراهای واگنر را بگذارید، در نظرشان حتماً چیزی جز اصوات ناهنجار نیستند و حتی از شیوة خواندن خواننده ها خنده شان میگیرد و احتمالاً کسی را که چنین چیزی را اثر هنری میداند، مسخره میکنند. امّا برای خود آنها آثاری هنری محسوب میشود که شاید برای ذهنی فرهیخته تر و آشناتر با فرهنگ غرب، قابل تحمل نباشد. مثلاً آنها، هایده و ایرج و احیاناً گوگوش را موسیقی میدانند. داستان از این هم پیچیده تر است؛ چراکه ما نه فقط با معیارهای فرهنگی بلکه با خاطراتمان و به شکلی عملی با درهم شدن رشته ای از داناییها و خواستها، اثر هنری را معنی میکنیم. ذهن متعالی فرهیخته ای که از شنیدن کوارتتهای بتهوون و هایدن کوتاه نمیآید و تحت هیچ شرایطی حاضر نیست ایرج را موسیقی ارزیابی کند، بخاطر دوران کودکی، خاطرات و درگیریهای اجتماعی و احیاناً اینکه به زندان افتاده و در زندان این موسیقی را شنیده، ممکن است صدای ویگن را دوست داشته باشد و حتّی احساساتی بشود یا گریه کند. و باز هم از این مهمتر، واکنشی که آدم "معمولی" (به معنی دستة اول؛ کسی که بافرهنگ غرب کمتر آشناست) به اثر هنری محبوبش نشان میدهد گاهی بقدری عمیق است و تأثیرگذار که آدمهای دانشگاهی و فرهیختة فرنگ رفته و کتاب خوانده، از عزیزترین آثارشان چنین تأثیری برای زندگی بدست نمیآورند. حتّی آثار هنری محبوب آدمهای "معمولی" شاید رویکرد آنها را به زندگی هم نشان بدهد و راهنمای عملی آنها در زندگی باشد. تأویلهای مردم از نه تنها هنر بلکه از زندگی، امکان دسترسی به تعریف کلّی زیبایی را نامقدور میسازد.

(2)
تابستان پارسال بود؛ از اواسط اردوی هرسالة مشهدِ بچه ها به آنها پیوسته بودم و برگشتن، در قطار شب رو – وقتی بسیاری خواب بودند – با زعیم – یکی از دانش آموزانم – در راهرو از پنجره، جاده را نگاه میکردیم. زعیم، یکباره گفت: آقا، میدونین رانندة اون کامیونی که داره تو جاده حرکت میکنه، چه حالی میبره؟ نشسته، جاده خلوته. گاز میده و تو بیابون میرونه و شاید واسة خودش میخونه. (الان که اینها را مینویسم، احساس میکنم توصیف زعیم بسیار جاندارتر از اینها بود.) همانجا با خودم فکر میکردم که راننده احیاناً چه آوازی میخوانَد یا میشنود؟ تا اینکه همین چند روز پیش اولین بار صدای "جواد یساری" را شنیدم – که گویا به ایران هم آمده و کنسرت داده. خودم را جای رانندة کامیونی گذاشتم که نیمه شب، در مسیری بیابانی میراند. جاده باریک است؛ امّا خلوت. مسیر صاف است و راننده کمتر دنده عوض میکند. تقریباً لمیده. شیشه را پایین داده تا خوابش نبرد. باد گرمی به صورتش میخورد. شاگردش احتمالاً خوابیده. چراغهای زرد کمرنگ در سیاهی جاده، اندکی پیشتر را روشن کرده. و صدای یسّاری از بلندگوها پخش میشود که : "گاهی مچّد [و نه مسجد] گاهی میخونه میری..." یا "همیشه اسم تو بوده بِیترین [و نه بهترین] حرف رو لبها" و به همین ترتیب میانة ترانه ای از حضار اجازه میگیرد که "با اجازة دوستان یه غزلِ کوتاه بریم" و بعد ترانه را ادامه میدهد. یا چند دقیقة بعدتر با تحریرهای متوالی میخواند: "ای نُه دلة ده دله، دل یک دله کن [میخوایم بدون موزیک یه حالی امشب با هم بکنیم] | هر چیز که غیر از اوست از خود وله کن | یک بار تو به اخلاص عمل بیا بر در دوست | گر کام تو بر نیامد اونوقت گله کن" و در اواسط کنسرت - آنطور که به نظر میآید، شاید برای تحویل گرفتن دوستانش – فریاد میزند "علی! حسنلو! جونم!" یا چند لحظه بعد – در میانة ترانه – برای تشویق دوستان نوازنده اش: "باریک الله! خسته نباشید! آفرین! آفرین!" و راننده همة کلمات آواز و حتّی تشویقها و سوت و کف زدنها یا توضیحهای یسّاری را واژه به واژه و تک به تک همراه او با همان بالا و پایین رفتن صداها میخواند؛ میخواند، لذت میبرد و عاشقانه درک میکند. میتوانم بفهمم که راننده وقتی به "گرمی عشق تو بوده توی تاریکی شبها همدم این دل تنها" میرسد و یاد تنهایی خودش میفتد، چه حسی دارد. یا وقتی همراه با یساری زمزمه میکند "صبر ایوب زمان صبر منه" چطور جگرش آتش میگیرد و همزمان با به اوج رسیدن آواز، دنده عوض میکند؛ گاز محکمی میدهد، ماشین به تندی جلو میرود... روی یکی از گلگیرهای عقب نوشته "یاور همیشه مؤمن" و بر دیگری "تو برو سفر سلامت"

(3)
مسأله گرچه به نظر ساده میآید؛ امّا به همین سادگیها نیست. بابک احمدی در ادامة بحثش و در نگاه "فرجام شناسانه" به هنر میگوید: ما – منظورم آدمهای آشناتر به غرب و کسانیکه به فرهنگ عامّه مردم کمی با نظر تحقیر و رد نگاه میکنیم و آرزوهای خودمان را مثلاً در آنتیگونه یا مثلاً در یک اپرای وردی میبینیم و فکر میکنیم به اصطلاح خیلی "شیک"ایم و "فرهنگی" – آیا بیش از آن آدمی که همة اینها را در – به زعم ما – نازلترین هنر میبیند و شاید هم بیشتر راهنمای عملی برای رویکردش به زندگی به دست میآورد، موفقیم؟ آیا مسایل در بنیان خودشان متفاوتند؟ یعنی تصویری که آن ترانه ها برای آدمها میسازد با تصویری که هنر متعالی برای ما میسازد، دو تصویر کاملاً متفاوتند از شأن بشری؟ از آزادی؟ یا یکی است؟ ولی آن از راهی میرسد و من از راهی دیگر؟

(4)
پیرمرد در قهوه خانه نشسته. ردیف قلیانها با توتونهای خوانسار روی میزی که بیشتر به نیمکت شبیه است، چیده شده. پیرمرد، چای را از استکان کمر باریک در نعلبکی میریزد. قند را خیس میکند. چای را فوت میکند و آهسته سر میکشد. با طمأنینه، سر قلیان عقیقش را در میآورد. به سر نی محکم میکند و پشت سر هم چند کام میگیرد و دودش را از دو سوراخ بینی خارج میکند. دوست چندین ساله اش را میبیند که از در قهوه خانه وارد میشود. دست راستش را به عادت هر روزه و به نشانة سلام روی سینه میگذارد و سرش را کمی خم میکند و اندکی نیم خیز میشود. صدای قل قل ردیف قلیانها سراسر قهوه خانه را پر کرده و آوازی که میخواند: "یادم آمد - شوق روزگار کودکی - مستی بهار کودکی - رنگ گل - جمال دیگر در چمن داشت - آسمان - جلای دیگر پیش من داشت - شور و حال کودکی - برنگردد دریغا! قیل و قال کودکی - برنگردد دریغا!" پیرمرد فکری میشود. دود را با آهی سرد از دهان بیرون میدهد و میشنود که : "روز و شب دعای من - بوده با خدای من - کز کرم کند - حاجتم روا - آنچه مانده از - عمر من بجا - گیرد و پس دهد به من دمی - مستی کودکانة مرا..."

(5)
در جامعه شناسی و روش تحقیق اجتماعی، در فرایند نظریه سازی از تکنیک درون نگری (introspection) استفاده میشود که هم ارزش شهود و تخیل (intuition) است. در "درون نگری" محقق به نوعی خود را در وضعیت افراد قرار میدهد و علّت رفتار آنها را جستجو میکند. شاید مشابه آنچیزی که در هرمنوتیک "در هم شدن افقهای متن" خوانده میشود؛ که بسرعت جملة حقیقت و روش گادامر را به خاطر میآورد که "فهم پیش از هر چیز توافق است." به نظرم میآید، اگر بخواهیم زیبایی هنر عامّه را بسنجیم و بدانیم چرا فلان موسیقی که در نظر ما کم ارزش میآید، برای شنوندة دیگری مهم و چه بسا مقدس است، باید توانایی درون نگری خود را افزایش دهیم و بتوانیم خودمان را در موقعیت آن شنونده مجسم کنیم و افق تاریخی خود را به افق متن نزدیک کنیم. آنگاه است که میتوان درک کرد چرا میگویند : عرق با هایده میگیره؛ شیر کاکائو با قمیشی!

[کلیة نقلهایی که از بابک احمدی آمده با دخل و تصرف از مجموعه سخنرانی و درس گفتارهای او دربارة فلسفه و ادبیات (دانشگاه پلی تکنیک – تابستان 1382) اخذ شده.]