« پنجمین نمایشگاه ماشین - چهارده تیر - بخش دوم | صفحه اصلی | تولدت مبارک! »

پارادایم چپ

جلسة گفتگوی "پارادایمِ چپ" با حضور مُراد ثقفی در دانشگاه امیرکبیر برگزار شد. در ابتدای جلسه، ثقفی از حاضران خواست بیان کنند با شنیدن مفهوم "چپ" یاد چه چیزهایی میفتند؟ بعد از اینکه فهرستی از عناوین مرتبط آماده شد، دربارة تک تک آنها بحث پیش آمد که آیا این عناوین امروز هم با "چپ" ارتباط دارند و اصولاً در پارادایم چپ چه تحولی رخ داده است؟ مثلاً هنوز "دیکتاتوری پرولتاریا" چپ را همراهی میکند؟ هنوز چپیها معتقد به وجود یک پیکار نهایی هستند؟ اصولاً "چپ" به توده وابسته است؟ پراکسیس مارکس چگونه تحول پیدا کرده؟...

به نظرم مهمترین صحبتی که ثقفی کرد و باز از طریق آن میتوان دیگر تغییرات در پارادایم چپ را فهمید، بحثش راجع به مفاهیم عالت و آزادی در دیسکورس چپیها بود. ثقفی گفت در طول تاریخِ چپ، "آزادی" و "عدالت" ارزشهایی قابل مبادله انگاشته میشدند. به این معنی که در گفتمان آنها رایج بود که فرضاً میتوان برای رسیدن به عدالت اقتصادی، قدری آزادی را محدود کرد و این برخلاف نظر راستیها بود. در نظر راستیها، آزادی و عدالت مستقلاً ارزشمندند. امّا نتایج تاریخی اجرای دیدگاههای چپ و در دست داشتن ابزار قدرتمند دید انتقادی، توانست قدری دیدگاه سنتی چپ دربارة عدالت و آزادی را تعدیل کند؛ گرچه این دو ارزش را هنوز از هم مستقل و متمایز نکرده اند. امروزه در پارادایم چپ، آزادی همچنان در ارتباط با عدالت تعریف میشود ولی با قدری تعدیل: آزادی بهترین راه رسیدن به عدالت است.
به نظرم این اصلیترین بخش صحبتهای مراد ثقفی بود و کلید فهم دیگر تغییرات چپ. (و شاید از این هم مهمتر – که البته ثقفی کوشش چندانی برای تفهیم آن نکرد – کاربست نظریة انتقادی – در مقابل نظریة سنتی – در تفکر چپهای نو و مکتب فرانکفورت و بعداً نو-انتقادیها و هابرماس بود.)
بهرحال، نهایتاً مراد ثقفی خلاصة پارادایم چپ را در این چهار عنوان خلاصه کرد:
1- آزادی همچنان در ارتباط با عدالت تعریف میشود ولی به این صورت: آزادی بهترین راه رسیدن به عدالت است.
2- گرچه پیکار نهایی وجود ندارد؛ پیکار روزمره در زندگی "چپ" موجود است.
3- رسالت طبقه، جای خود را به رسالت برنامه داده است.
4- گرچه اهمیت تشکیلات از بین نرفته ولی شکل آن تغییر کرده و دِسانتراله شده - که نمونة آنرا میتوان در تظاهرات ضدّ جنگ اخیر در انگلستان دید: با اینکه بیشتر این تظاهرات را چپها راه انداخته بودند؛ اما در میان راهپیمایان پلاکارد تشکلهای مختلف دیده میشد: حامیان حقوق کودکان، حامیان محیط زیست، فمنیستها، همجنسگرایان و ...
به نظرم موارد 2 و 3 و4 را هم میتوان یکی محسوب کرد. گرچه شاید علاقة من به این تداخل و یکسان سازی و کم اهمیت کردن سه مورد اخیر، اهمیت بیش از اندازة مورد 2 در ذهنم است که در نظرم مشکل درک تغییرات مختلف در پارادایم "چپ" در طول تاریخ حداقل 250 ساله اش، ساده م آسان فهم میکند.
خلاصه اینکه مراد ثقفی – سردبیر مجلة گفتگو – که احتمالاً روزی از چپهای آرمانگرا بوده و به نوعی علاقة دیروزیش را در حاضران امروزی جلسه میدید، تسلّط بسیار خوبی بر مباحث داشت و بسیار بی طرفانه جلسة گفتگو را هدایت میکرد. تاجاییکه وقتی دید حضّار، در بیان مفاهیم مرتبط با چپ، تنها به عناوین خوشینانه (مانند ضدیت با امپریالیسم – لزوم تغییر جهان – نقد سرمایه داری – پیوستگی با طبقة کارگر و ...) اکتفا کرده اند، خیلی زود – و البته با طنز مخصوص خودش – عناوین دیگری مانند "دیکتاتوری پرولتاریا"، "نظام تک حزبی"، "استالینیسم"، "اردوگاههای کار اجباری" و ... را هم اضافه کرد. که البته باز هم از سوی طرفداران دوآتشة حاضر در جلسه بی پاسخ نماند: "اینها انحراف از اندیشة چپ بوده!" باز البته، ثقفی جواب داد: اتفاقاً در نظر همنسلان من، مدارا در پذیرفتن دیگر احزاب و آن چیزهایی که شما امروز جزء پارادایم چپ محسوب میکنید، انحراف بوده!
و برایم جالب بود وقتی پرسید: اینجا کسی سرود انترناسیونال را بلد است؟ و همگی پاسخ دادیم که نه! و گفت: در نسل من کسی که سرود انترناسیونال را حفظ نبود، چپ یا لااقل چپ اصیل محسوب نمیشد.
کسی میتواند سرود انترناسیونال را – که احتمالاً با چنین چیزی آغاز میشود: روز قطعی جدال فراخواهد رسید – برایم پیدا کند؟ گمان میکنم همین سرود خیلی خوب اندیشة چپ گذشته را نشان میدهد.