« گزارش سفر تفرش - 2 | صفحه اصلی | هوبندِ پایانی این شعر را »

گزارش سفر تفرش - 3

هو

جمعه – 22/شهریورماه/1381
امروز، آخرین روزِ اقامتمان در تفرش است. قبل از صبحانه خوردن قرار میگذاریم که حتماً روستای "تا" – زادگاهِ نظامی – را ببینیم. پایین میاییم تا چیزی بخوریم. همانجا تاکسی میگیریم و به "تا" میرویم. به روستا که میرسیم، راننده ماشینش را پارک میکند و همراهمان میاید.
دلیلِ تفرشی بودن نظامی، بیتی است از اقبالنامه که پیش از این ذکر کردم. امّا گویا این بیت و چند بیت دیگر همراه آن، چندان اعتباری ندارد و اکثر تذکره نویسان بعدی با دیدن این ابیات به اشتباه افتادهاند. مخالفان تفرشی بودن نظامی، دلیل میاورند که تفرش را تا پیش از قرن هشتم "طبرس" مینامیدند و این را میتوان در نام "شیخ طبرسی" – عالم و مفسّر قرن پنجم- دید و البته دلایل فراوان دیگری بر رد تفرشی بودن نظامی موجود است. شاید کسی که اقبالنامه را نسخه برداری میکرده، تفرشی بوده و دوست داشته شاعر محبوبش همشهریش باشد و این بیت را الحاق کرده. چه میدانیم؟
به هر حال محققین امروزی با قاطعیت نظر میدهند که نظامی، گنجوی بوده است و آنچه در موردش اتفاق نظر وجود ندارد، سال تولد اوست و نه محل تولدش: "... این ولادت خُجسته در هر سالی که بوده در شهر گنجه اتفاق افتاده." (گنجورِ پنج گنج؛ عبدالمحمد آیتی؛ ص13)
به هر صورت "تفرشی" بودن نظامی، پس از الحاق ابیاتی که ذکرشان رفت آنچنان مشهور میشود که "... در چند دهة پیش مردم گنجه به فکر افتادند که برای او در داخل شهر مزاری بسازند و پیکر او را به آنجا نقل کنند؛ زیرا گنجة قدیم ویران شده بود و شهر جدید را که ساخته بودند، مزار نظامی در بیرون آن واقع شده بود. پس گورِ نظامی را نبش کردند و پیکر او را که در تابوت منبت کاری شدة کهنی بود بیرون آوردند که به آرامگاهِ جدید ببرند. کسانی از کوته نظران اعتراض کردند که این مرد، نه از مردم گنجه که از مردم قُم بوده است. [قُمی بودن نظامی از آنجاست که تفرش را از توابع قُم قلمداد کرده اند] از این رو بقایای جسد را به همان گورگاه نخستین بازگردانیدند. البته سالهای بعد این اهانت جبران شد و بر سر قبر او بنای مجلّلی برآوردند. (گنجورِ پنج گنج؛ عبدالمحمد آیتی؛ ص15 – به نقل از : دیوان قصائد و غزلیات نظامی گنجوی؛ سعید نفیسی؛ ص 67)
البته، نفیسی هم در ردّ تفرشی بودنِ نظامی، اشتباه فاحشی میکند و آن اینکه میگوید در "میانِ قراء آن حدود جایی به نام «تا» دیده نشده است." و اتّفاقاً "سالنامة تفرش" هم تنها همین مورد را با "علامت تعجبی" در مقابلش، به عنوان تنها دلیل ردّ تفرشی بودن نظامی، آورده است!
بهر حال، خانه ای که به شمس العماره معروف است از دیگر خانههای روستا ممتاز است. گویا بهترین خانة روستا را برای نظامی کنار گذاشته اند! به دنبال صاحبخانه میگردیم تا اجازه ورود به خانه را بگیریم. میفهمیم که نامش احمدآقاست. راننده، صدایش میزند. از جایی نامعلوم جوابی میاید. به دنبال صدا میرویم. احمدآقا بر بالای درختِ گردویی، مشغولِ "گردوریزی" است. قصدمان را میگوییم. میگوید : "اگر بگم خودم میام که دروغ گفتم. ولی خودتون برین ببینین. در خونه وازه..." تشکر میکنیم و به سمت خانه میرویم.
درِ قدیمی و زیبای خانه را باز میکنیم. این در، ابتدا به طویله و محل نگهداری حیوانات باز میشود. همه جا بوی پِهِن و کاه میاید. درِ دیگری هم در پشت خانه وجود دارد که به حیاط بزرگی باز میشود؛ البته این در را با الوارهایی - که پشت آن گذاشته اند - مسدود کرده اند.
خانه بسیار قدیمی است. ولی تغییراتی هم در آن داده اند. نمیتوانم حدس بزنم عمر خانه چقدر است. ولی به وضوح آثار خرابی اینجا و آنجا به چشم میخورَد. سقفها با چوبهای زیبایی تزئین شده اند. درها و طاق پنجره ها و طاقچه ها بسیار زیبایند.
در ایوان خانه، از نردبانی بالا میرویم تا پشت بام را ببینیم. نردبان هم قدیمی است و جا پاهای بسیار نازکی و ناپایداری دارد. نمای عمومی روستا از بامِ خانه، تماشایی است و نشان از سرسبزی ده دارد.
همه جا را با دقت وارسی میکنیم. با خودم فکر میکنم، شاید تفرشی بودن نظامی دروغ باشد؛ امّا خوب خانهای را برایش انتخاب کرده اند. این خانه حتماً در زمان خودش بسیار زیبا و مجلل بوده و هنوز هم یک سر و گردن بزرگتر و زیباتر از دیگر خانههای روستای "تا"ست.

استاد در راه برگشت تذکر میدهد که "تا" زادگاه استاد عبدالله خان دوامی (1359-1270) هم هست. با آنکه هیچ سوادی در موسیقی ندارم، ردیف خوانیِ استاد دوامی را بسیار میپسندم و هنوز روزی را که "شور" دوامی را گوش دادم و با شوق فراوان برای استاد تعریف کردم، به خاطر دارم. ردیفی که استاد دوامی میخوانَد به نظرم بسیار اصیل میاید. شاید صدایِ پیرِ استاد، هنگام ضبط نوارها، این احساس اصالت را بیشتر تشدید میکند. هنوز هم به نظرم زیباترین گوشة ردیفِ آواز، "عزّال و حسینی" در شور است؛ آن هم با اجرای عبدالله خان دوامی.
استاد، از راننده میخواهد ما را به قبرستان روستا ببرد تا قبرهایی را پیدا کنیم که بر سنگشان نامِ خانوادگی "نظامی" حک شده باشد.

در میان سنگِ قبرها - هرچه میگردیم – اثری از سنگ قبری با چنان مشخصه ای نمییابیم. ولی باز هم همان نشانه هایی که در "شازده احمد" دیده بودیم، بر روی بعضی از قبرها حک شده... از فرهاد میخواهم که از آنهاعکس بگیرد تا بعداً از سرّ کارشان سَر درآوریم. البته، ساده ترین حدس – که راننده هم اشاره میکند - این است که شانه و تسبیح نشانِ مرد است و قیچی و شانة چوبی نشانِ زن. امّا مثالهای نقضِ زیادی آنجا مشاهده کردیم. در ضمن دو نیمدایره هم به شکلِ کلاه بر روی سنگِ قبرها موجود بود.
از روستای "تا" خارج میشویم. ابتدا به سمت چشمة آب معدنی "آب گرا" میرویم. خواص این چشمة معدنی را – که در پنج کیلومتری غرب تفرش است - بر روی ستون ورودی پارک نظامی نوشته اند و از آن بسیار تعریف و تمجید کرده اند که بیماریهای مختلف را مداوا میکند و برای بیماریهای گوارشی و کاهش قندِ خون و مناسب است و دستِ آخر اینکه آب آن مشابهِ آبِ چشمة معدنی "روایا" در فرانسه است.
وقتی که ما از چشمه دیدن کردیم، آبِ آن بسیار کم از زمین میجوشید، امّا در عکسی که "سالنامة تفرش؛ سال1379" چاپ کرده جوشش آب بیشتر است. راننده ای که همراهمان آمده بود، همین را میگفت. به گفتة راننده، شهرداری میترسد در اینجا بنایی درخور ایجاد کند تا مردم و گردشگران از آن استفاده کنند. ترسِ شهرداری از این است که هنگام احداثِ بنا، حفره هایی که آب از آن میجوشد آسیب ببینند.
***
به پیشنهادِ استاد، به روستای "تراران" میرویم. "تراران" روستای زیبایی است و به گفتة راننده، بیشتر ییلاقِ تفرشیهای متموّلی است که در تهران کار میکنند و تابستان برای استراحت به اینجا میایند. واردِ روستا نمیشویم؛ بلکه آنرا دور میزنیم و از طریق جادّه ای خاکی واردِ "دشتِ تراران" میشویم. دشت، بسیار سر سبز است. چند خانواده برای گذراندن آخر هفتة خود به اینحا آمده اند و نزدیک چشمه مشغول استراحتند. از آب چشمه مینوشیم و خستگی در میکنیم.
در دشتِ تراران درختِ گردویی است که میگویند قدمت بسیار زیادی دارد و از زمان انوشیروان به جا مانده و به درخت شهسواری معروف است. به شوخی میگویم: این همان درختی است که پیرمردی آنرا در زمان انوشیروان میکاشت. انوشیروان به او رسید و مسخره اش کرد و گفت پیرمرد! برای چه این درخت را میکاری؟ تو که بارش را نخواهی خورد. پیرمرد در جواب همان جملة معروف را گفت که دیگران کاشتند و ما خوردیم؛ حالا ما میکاریم تا دیگران بخورند. انوشیروان هم از این جواب بسیار خوشش میاید و پولی به پیرمرد میدهد.
***
درخت، چیزِ شگفت انگیزی بود! واقعاً هر شاخه اش خود درخت جداگانه ای بود. شاخه ها به زمین نزدیک شده بودند و دوباره مثل درختی سر برافراشته بودند. رانندة همراهمان میگفت درخت بین شصت تا صد هزار دانه گردو میدهد. و با احتساب هر گردو پانزده تومان، به عبارتی میشود بین نهصد هزار تومان تا یک و نیم میلیون تومان برای صاحبش؛ آن هم فقط یک درخت! "ماشاالله" گویان از درخت دور میشویم...
***
حوالی ظهر به شهر برمیگردیم. برای استراحت به اطاقمان میرویم. آواز نکیسا و مصاحبه با او را دست جمعی گوش میکنیم و استاد، توضیح میدهد.
در جایی از نوار، نکیسا آوازی میخوانَد و بعد، از – به زعم خودش – بَد خواندنش - به خاطرِ پیری - عُذرخواهی میکند و میگوید "شرمنده!" این واژه را با لحنی خاص اَدا میکند؛ لحنی بسیار مهربانانه... استاد میگوید: لحنِ آوازیش هم همینقدر مهربان است.
در پایان مصاحبه،پرسش کننده میگوید امیدوارم بچّه های ما قدرِ این نوار را بدانند. نکیسا هم در پاسخ میگوید: "این رو داشته باشید. نگه دارید همیشه. من دیگه عمرِ خودمُ کردم. میمیرم. وقتی شنیدید، یه "خدامُرزی" میکنید برام." و ما هم برایش فاتحه ای میخوانیم...
***
ساعت 4 بعدازظهر نزدیک میشود. باید برگردیم. اطاق را تحویل میدهیم و با آقای فضلی خداحافظی میکنیم...
اتوبوس به راه میفتد. اینبار چون هوا روشن است، سریعتر از گردنه میگذریم... حوالی غروب به محدودة تهران نزدیک میشویم. غروب جمعه، همیشه دلگیر است؛ مخصوصاً اگر از شهر خوش آب و هوا و باصفایی چون تفرش، به شهر دودزده و شلوغِ تهران بیایی. حالم بیشتر گرفته شد، بعد از اینکه چند دقیقه ای را در راهبندان بزرگراهِ کرج معطل شدیم و آنهمه آرامش را با اینهمه شلوغی و سر و صدا مقایسه کردم... غروب جمعه دلگیر است اگر از بهشت به جهنّم بیایی. اگر فردایش کاری داشته باشی و اگر هفتة بعدش اول مهر باشد!...

27/شهریورماه/1381