« به زبان خودشان | نام کوچک - عمران صلاحی | صفحه اصلی | شکلوفسکی »

رنجی که میکشم...

هو

رنجی که میکشم...

(1)
مطالعة داستان "مردِ مردستان" اثر "میگل د اونامونو" بهانة آشنایی بیشتر با این نویسندة ظاهراً وجودی مسلک اسپانیایی شد. نویسنده ای که به شدت به کیرکگور عشق میورزید تا آنجا که زبان دانمارکی را میاموزد تا آثار بنیانگذار فلسفة وجودی را به زبان اصلی بخواند.
"دون میگل د اونامونو" در "سرشت سوگناک [= تراژیک] زندگی" مینویسد که نه به صفت "انسانی" اعتماد دارد و نه به اسم معنای "انسانیت"؛ بلکه فقط به اسم ذات "انسان" معتقد است؛ آن هم نه انسان انتزاعی بی زمان، نه انسان اقتصادی مکتب منچستر، نه حتی انسان اندیشه ورز، نه انسان آرمانی که خود، انسان نیست؛ بلکه انسانی که گوشت و خون دارد، انسانی که میمیرد. (میگل د اونومونو؛ هابیل؛ بهاءالدین خرمشاهی؛ صفحة 10)

(2)
وجودی گرایی او در داستانهایش نیز به چشم میخورد: داستانهای او به معنای معهود کلمه داستان نیستند؛ یعنی طرح ندارند یا به عبارت دیگر طرحهای وجودی دارند، طرح بی ماهیت. و این طرح چنان است که بر خود نویسنده هم آشکار نیست و همچنان که به پیش میرود به دست شخصیتهای داستا ن بافته میشود. به عبارت دیگر طرحی اگر هست به سان خود زندگیست و تعبیه ای در کار نیست. و البته در جهان داستانی، حرکات بدیهی وجودی ازپیش مقدرند و مؤلفی در کار هست که هر وقت او (یا خدا) بخواهد داستان را به پایان میبرد... او هم مانند سروانتس و کارلایل و کیرکگور که شخصیتهای آثارشان بیش از آنچه خود تصور و تخیل کرده بودند، تشخص می یافتند، خود را دست به گریبان و رویاروی با شخصیتهای داستانش که بر او – بر نویسنده – شوریده اند می یابد که گاه حتی نمیگذارند نویسنده بر حسب اقتضای داستان بکشدشان و او را در برابر سؤال سنگین و غامضی قرار میدهند که "تو حقیقی تری یا من؟" چنانکه اگوستوپرت در داستان مه بر او میشورد و میگوید: "پس من چون ساخته و پرداختة افسانه ام باید بمیرم؟ باکی نیست، خداوندگار من دون میگل د اونامونو، تو هم باید بمیری... روزی هم خواهد رسید که خدا دیگر به تو نیندیشد، زیرا تو هم که خالق منی، دون میگل عزیز، مخلوقی افسانه ای بیش نیستی، همچنین خوانندگان تو." و با او محاجه میکند که چه بسا او که ساختة داستان است، سازندة داستان نویس باشد. و این محاکای بعضی قهرمانان داستانهای اونامونو هفت سال پیش از شش شخصیت در جستجوی نویسنده اثر پیراندللو مطرح شده است. اونامونو در آثار غیرداستانیش هم از جمله در سرشت سوگناک زندگی به صراحت گفته است که دن کیشوت را از سروانتس مهمتر و حقیقیتر میداند. حتی فراتر از این، سروانتس را مخلوق دن کیشوت و شکسپیر را مخلوق هاملت میشمارد. (همان؛ صص 13 و 14)

(3)
این وجودی گرایی را اضافه کنید به خردستیزی او به سود زندگی (چون نیچه) و این اعتقاد هیجان انگیز که بیشتر دوست میداشت موطنش – اسپانیا – را کشوری آفریقایی بدانند تا اروپایی. همة اینها از او چهره ای جذاب میسازد؛ چهرة روشنفکری طاغی که ضد سنت مرسوم اروپایی گام برمیدارد.
تمام اینها باعث میشود که "دون میگل عزیز" اندک اندک جایش را به عنوان نویسندة محبوب جدید در قلبم باز کند! مهمترین دلایلم یکی وجودی مسلک بودنش است و دیگری آگاهیش از رنجی که مؤلف مییکشد. رنجی که همین چند روز پیش دربارة فردوسی و شاهنامه اش کشف کردم.

(4)
فردوسی هم رنج میکشیده. حاضرم قسم بخورم. مگر میشود "سیاوش" را خلق کنی؛ سیاوشی که "یوسف" شاهنامه است؛ زیباست. که "ابراهیم" شاهنامه است؛ به او دروغ میبندند؛ از آتش میگذرد بی گزندی. به جنگ میشتابد؛ انسان دوستی و خوشبینی اش را به اثبات میرساند؛ در خاک دشمن سکنی میگزیند؛ با تمام خلوص نیتش؛ با تمام پاکی و معصومیتش اسیر توطئة برادر شاه میشود و نهایتاً سر از تنش جدا میکنند؛ بهتر بگویم خود را به دست مرگ میسپارد بی هیچ اعتراضی؛ چرا که مظلوم است و معصوم؛ آنقدر معصوم که حتی مانند "اگوستوپرت داستان مه" بر خداوندگارش خرده نمیگیرد که چرا مرا میکشی حتی بی هیچ گناهی. امّا همین سکوت، بیش از صد خنجر کاری در قلب فردوسی فرو میرود. میدانم – تأکیر میکنم، میدانم و حتی میبینم– که فردوسی پس از مرگ "سیاوش" زار میگرید؛ رنج میکشد؛ میاندیشد : "چرا باید بمیرد بی هیچ گناهی؟"؛ با خودش کلنجار میرود؛ شاید گمان میکند که نمیتواند داستانی را که مردم دهان به دهان و سینه به سینه نقل میکنند تغییر دهد؛ مرگ مظلومانه اش را تغییر نمیدهد ولی از سوی دیگر رنج میکشد؛ رنج میکشد که پارة تنش و بیشک گرانقدرترین شخصیت کتاب گرانسنگش اینچنین جوانمرگ شود. پس دست به کار عقده گشایی میشود. رستم را فرامیخواند؛ هیچ نباشد رستم پدر اصلی سیاوش است، سیاوش برای رستم سهرابی بود که به دست خودش کشته. سیاوش پسر زیبای معصوم رستم است نه پسر پشت در پشت پدر بی کفایتش کیکاووس. پس همین پدر باید عقده گشای دل پُردرد فردوسی باشد. رستم اینجا تجلی فردوسی است. درد دل او را میگوید و تنها همدرد واقعی فردوسی – مؤلف. تنها رستم است که رنجی را که مؤلف میکشد احساس میکند. پس به انتقام برمیخیزد. به بارگاه شاه میرود و رو در رو و با جسارت فراوان او را به باد ناسزا میگیرد. به این اکتفا نمیکند به "شبستان" شاه میرود، به حرمسرای او، به آنجایی که نماد مردانگی شاه و تمام ناموس مملکت پادشاهی است! سودابه – بانی اصلی "فرار" سیاوش- را میابد؛ چنگ در مویش میزند؛ کشان کشان تا نزد شاه میاورد و جلوی چشمان شوهر صد البته حتماً غیرتمندش – شاه ایران، ابرقدرت – با خنجری به دو نیمش میکند. شاه از بهت و ترس هیچ نمیگوید و رستم قسم میخورد تا خاک توران را از خون توانیان سیراب نکند بازنگردد. به توران لشکر میکشد و آنچنان انتقامی میگیرد و قساوتی به خرج میدهد که مثالش را هیچ جای شاهنامه نمیبینیم. شاهزادة توران را میکشد و وقتی قربانی به زاری میگوید : من جوانم و در آن موضوع بی تقصیر. رستم با قساوتی باورنکردنی جواب میدهد: آنگاه که سیاوش جوان کشته شد کسی به این پرسش پاسخی نداد... خاطرم نیست، ولی گویا رستم بیش از شش سال بر توران حکم میراند.
تمام این کشت و کشتار آیا از رنجی نیست که فردوسی میکشد؟ این قساوتها از قلبی میخیزد و از قلمی میتراود که خودش را در "شهادت مظلومانة" پسر ایران زمین - "سیاوش" نامی- مقصر میدیده امّا از سوی دیگر راهی نمیابد که مرگ او را به تأخیر اندازد یا این بخش را از شاهنامه اش حذف کند.

(5)
بخدا قسم این رنج را "میبینم"؛ باور کنید مؤلف بودن سخت است وقتی داستان، داستان انسانهای پوست و گوشت دار واقعی – نه این انسانهای بی رگ و پی بعضی داستانهای امروزی – باشد. "دون میگل د اونومونو" میگوید که شکسپیر، هاملت را نساخته؛ بلکه بر عکس، هاملت است که شکسپیر را ساخته. من میگویم هاملت و شکسپیر دو تا نیستند؛ یکی هستند و سخت است کسی خودش را بکشد. سیاوش، فردوسی است؛ و حتی عزیزتر از خود فردوسی: پسرش است و سخت است پدری مرگ پسرش را ببیند. یا نه؛ سخت است پدری پسرش را بکشد. پس رنج میکشد. رنجی که مؤلف را پیر میکند و رنج میکشم از رنجی که مؤلف میکشد.

(6)
باور کنیم شخصیتهایی که نویسنده میسازد، جان دارند؛ با او حرف میزنند؛ به او دل میبندند و متقابلاً نویسنده عاشق شخصیتهایش میشود یا نه کینة آنها را به دل میگیرد و از هر فرصتی استفاده میکند و "توطئه"ای میچیند تا در منطق داستان انتقام بگیرد. جان دار بودن شخصیتها را از همه بهتر میتوان در "شش شخصیت در جستجوی نویسنده" لوئیجی پیراندللو دید. خود پیراندللو مینویسد:
"... اما ادم که بی خود شخصیت خلق نمیکند. این شش شخصیت مخلوق ذهن من دیگر زندگی ئی پیدا کرده بودند که مال خودشان بود نه مال من، زندگی ئی که دیگر در ید قدرت من نبود. چنین بود که با آن که سخت دلم میخواست از ذهنم بیرونشان کنم آنها به زندگی خودشان ادامه میدادند. انگار هیچ پیوندی با هیچ منبع داستانی نداشتند. انگار شخصیتهای رمانی بودند که به شکلی سحرآمیز از صفحات کتابی که در آن بودند بیرون زده بودند و زندگی مستقل خود را پیش گرفته بودند؛ اوقات خاصی از روز را انتخاب میکردند و در خلوت اتاق کارم پیش چشمم ظاهر میشدند – گاهی این یکی، گاهی آن یکی، گاهی هم دو تایی – و وسوسه ام میکردند یا پیشنهاد میدادند که فلان صفحه را بنویسم..."
"مصطفی مستور" هم داستانی دارد به نام "من دانای کل هستم". در این داستان نیز "رنج مؤلف" توصیف شده؛ شاید آنجا که "یونس به شدت مقاومت میکند. انگار دستش سنگین شده است و نمیتواند آن را تکان بدهد. برمیگردد و زُل میزند توی چشمهای من..."

(7)
کاش میتوانستم رنجی را که فردوسی از "شهادت" سیاوش میکشد، در داستانی تصویر کنم. امّا پیش از این گفته بودم چه بلایی سرم آمده: لعنت به من که نمیتوانم بنویسم! رنج میکشم از رنجی که نویسنده میکشد و رنج میکشم از اینکه نمیتوانم چون نویسنده ها رنج بکشم!

(8)
همین...