« امروز اینجوری گذشت... | صفحه اصلی | فمنیسم »

دربارة زندگی کوتاه است - یاستین گوردر

هو

زندگی کوتاه است
یاستین گوردر
مهرداد بازیاری
انتشارات هرمس؛ 1381

هر آنکسی که در این حلقه نیست زنده به عشق
بر او نمرده به فتوای من نماز کنید
(حافظ)

"زندگی کوتاه است" ترجمة نامه ای است که گوردر ادعا میکند زمانیکه برای شرکت در نمایشگاهی در آرژانتین اقامت داشته، از فروشگاهی که کتابهای عتیقه میفروخته، خریده. نامه را زنی به نام فلوریا خطاب به آگوستین قدیس – اسقف هیپو – نوشته. فلوریا، معشوقة چندین سالة آگوستین قدیس بود. اگوستین، پس از تصمیمش به ترک دنیا و تعمید یافتن، فلوریا را هم – که نشانه ای از عشق شهوانی یا کجراهة زندگی بود – ترک میکند.
از آنجا که اطلاعات زندگینامه ای دربارة آگوستین اغلب منحصر به "اعترافات" اوست و آگوستین در "اعترافات" مستقیماً به شخصیت معشوقه اش اشاره نکرده، دربارة زندگی فلوریا (و حتی به احتمال زیاد نام او) چیزی نمیدانیم. اما آنچه مشهود است عشق فراوان بین ایندوست. عشقی که فلوریا در نامه اش بارها به آن اشاره میکند: "ما هم با یکدیگر صحبت میکردیم. با هم میخندیدیم و رفتاری مهربانانه با هم داشتیم. از بام تا شام علامتهای محرمانه رد و بدل میکردیم؛ علایمی که از قلب نشأت میگرفت و به دهان و زبان و چشم منتقل میشد و در آخر به نوازشهای عاشقانه مبدل میگشت." (ص 51)
کتاب، ترجمة نامه ای است از زنی بظاهر ناچیز به مردی ظاهراً بزرگ. به بزرگی سنت آگوستین – شاید بزرگترین فیلسوف قرون وسطی. عظمت فلسفی آگوستین از آن جهت است که اندیشة او 600 سال پس از مرگ ارسطو پدید آمد و این در حالیست که تا 800 سال پس از او (عصر توماس آکوینی [یا توماس دِ اکویناس]) در دنیای غرب فیلسوف مهمی پدید نیامد؛ یعنی آگوستین قرنها تنها فیلسوف درخشان دنیای غرب بوده. به جز این، از میان نوشته های آگوستین دو موضوع فلسفی است که بسیار به دلم مینشیند و به همین دلیل او را فیلسوف بزرگی میدانم: یکی تصور ذهنی که از مفهوم "زمان" ارائه میدهد و دیگری مفهوم "میندیشم پس هستم" دکارتی، قرنها پیش از ظهور دکارت: یقین به این که وجود دارم، به اینکه این را میدانم، و اینکه از آن خوشحالم، مستقل از هر خیالبافی یا تناقضی دانسته و معلوم است. با توجه به این حقایق، از هیچ استدلالی که اهل آکادمی پیش کشند ترسی ندارم. اگر بگویند "اگر اشتباه کنی چه؟" پاسخ میدهم "حتی اگر اشتباه کنم باز وجود دارم". ناموجود نمیتوانند اشتباه کند. پس اگر اشتباه میکنم پس باید باشم. چون اشتباه کردنم ثابت میکند که وجود دارم... (شهر خدا)
اما با تمام عظمتی که دنیای مسیحیت برای قدیس اگوستین قایل است، فلوریا در نامه اش او را به دلیل تباهی زندگیش به محاکمه میکشاند و بشدت الهیات خشک آگوستینی را مورد تاخت و تاز قرار میدهد: "وحشت بزرگ من از الهیات و پیروان آن است." (ص 115) او بارها جملة "زندگی کوتاه است" (VITA BREVIS) آگوستین را – که شاید بخاطر علاقة فراوانش به فلسفة سیسرون [یا کیکرو] به زبان میاورده – به یادش میاورد ؛ آنگاه که از رودخانة آرنو عبور میکردند و آگوستین جلوی همه از فلوریا میخواهد که بگذارد موهایش را ببوید و میگوید "زندگی کوتاه است."
در نامة فلوریا - چنانکه در "اعترافات" - تأثیر عمیق مادر بر زندگی آگوستین مشهود است. مونیکا (بعدها سانتامونیکا - مادر آگوستین) و همسرش (پدر آگوستین) هر دو احتمالاً در ابتدا می باره بودند. بعدها مونیکا ایمان میاورد و شاید تمام سرخوردگیهایی را که از شوهرش داشته (البته او را هم در لحظه ای از غفلت ناشی از مستی مسیحی میکند!) بصورت آرزویهایی برای فرزندش درمیاورد و اندک اندک امّا بسیار ژرف و عمیق فرزند خطاکار را – که احتمالاً سر و کار زیادی با فاحشه خانه ها داشته- از مذهب مختارش – مانوی – دور میکند و مسیحی میسازد؛ گرچه افکار مانوی تا پایان عمر همراه او بوده اند (به طور مثال مراجعه کنید به دلایلی که آگوستین در توجیه سقوط روم میاورد و ایدة خیر و شر مانوی را بار دیگر آنجا طرح میکند). مادر – که در سراسر کتاب مرا به یاد مرحوم "جمیلة شخی" در نقش مادر شوهر لیلا در فیلمی به همین نام مینداخت! - آنقدر بر فیلسوف تأثیر داشته که او ار مجبور به ترک فلوریا میکند، تا آگوستین برای ازدواجی رسمی آماده گردد و از زندگی - به زعم او – خطا و کژ گذشته جدا شود. و از همه دردناکتر اینکه آدئوداتوس – فرزند مشترک آگوستین و فلوریا – را از مادرش جدا میکند: "نمیتوان الزاماً چنین قضاوت کرد که برقراری رابطه ای جسمانی و شهوانی با یک زن الزاماً گناهی بزرگتر از جداکردن آن زن از تنها فرزندش باشد. (ص 97)
به هر شکل نویسنده، آنگونه که "فرید رائد" در مقدمه مینویسد "موفق شده است، ایشان [عرفای مسیحی و اسلامی را که محبت آدمی به انسان دیگری را معارض با محبت الهی میدانند] را در "وضعیت تعارض آمیز" دردناکی تصویر کند که نهایتاً برای نجات آخرت و "نیالودن قلب خود به شهوت" و "عشقهایی کز پی رنگی ست" و عاقبت منجر به ننگی خواهد شد، دست به انتخاب دردناکی بزنند و خیال کنند که اگر چشم و دل از خاک برگیرند و خدای را فقط در آسمان بجویند روح خود را نجات داده اند. غافل از اینکه "و هو الذی فی السماء اله و فی الارض اله" (الزخرف، 84)" (ص 6) و صحنه ای از داستان را به یاد میاورم که فلوریا مینویسد "یک روز بعد از ظهر، ناگهان خشمگین و پرخاشگر به طرفم هجوم آوردی. مرا زدی. آیا به یاد داری که ضرباتت را به کجا وارد میکردی؟ و تو ایرلیوس، همان فردی که استاد معانی و بیان محسوب میشدی با بی شرمی و هرزگی مرا به باد کتک گرفتی، تنها به این دلیل که اجازه داده بودم از من کام بگیری و از وجودم لذت ببری. به این ترتیب این من بودم که میبایست گناه تمایلات شهوانی تو را به دوش میکشیدم. قبلاً این جملة هوراس را نقل کرده لم ولی لازم میدانم آنرا تکرار کنم: "وقتی ابلهان سعی در پرهیز از اشتباه دارند برعکس عمل میکنند."..." (ص 103)
فلوریا به نظرم پیش از و بیش از نیچه، "فیلسوف زندگانی" است. نیچه در "دانش طربناک" [یا "حکمت شادان"] سقراط را محکوم میکند که برای اولین بار فلسفة ضد-زندگی را در غرب رواج داد و حقیقت و معرفت را برتر از زندگی نشاند و زندگی را بیماری توصیف کرد و زندگانی پس از مرگ را معنی دار دانست. همین روند را نیچه در "شامگاه بتان" و "زایش تراژدی" نیز ادامه میدهد و پایان عصر تراژیک یونان و ظهور سقراط را نمونة اعلای بدبختی میخواند: مرگِ زندگی که تا امروز ادامه یافته.
فلوریا اما همان نیچه است : "زندگی کوتاه است و به همین دلیل فرصتی برای محکوم کردن عشق نیست. ایرلیوس، اول باید زندگی کرد و سپس به فلسفه [اگر میخواهید با افکار نیچه مقایسه اش کنید، بخوانید "معرفت" یا "حقیقت"] پرداخت." (ص 96)
فلوریا "زندگی" را میخواست. اما "پشمینه پوشی تند خو" آنرا از او دریغ کرد و چقدر این داستان تکراریست. تکراری اما زیبا. بسیار زیبا. شاید به زیبایی تباه شدة فلوریا؛ به زیبایی تکرار نشدنی او.

نهایت اینکه، "میکند حافظ دعایی، بشنو آمینی بگو":
فدای پیرهن چاک ماهرویان باد
هزار جامة تقوا و خرقة پرهیز