« شالوده شکنی؛ ادبیات و انهدام فلسفه | صفحه اصلی | شالوده شکنی صدرایی »

شالوده شکنی نشانه ها

هو

انتقال اندیشه به وسیلة پیام، عناصری را شامل میشود: گیرنده و فرستنده و پیام و رمزگان و مرجع و همینطور رسانه به عنوان وسیله. یاکوبسن بر مبنای شمای کلاسیکش از این عناصر و ارتباط میان آنها، شش کارکرد زبان را میشمارد: کارکردهای ارجاعی، عاطفی، کُنایی، هنری، همدلی و کارکرد فرازبانی.
در اینجا، تأکید بیشتر بر کارکردهای به ظاهر متقابل "ارجاعی" و "عاطفی" است. کارکرد ارجاعی که رابطة بین پیام و مرجع آنرا نشان میدهد، شالودة ارتباط است. نتیجه اینکه کارکرد ارجاعی ارتباط، پیام را مشاهده پذیر و عینی و اثبات پذیر میکند و از اینجهت هدفِ علم جدید است. امّا کارکرد عاطفی که رابطة بین پیام و فرستنده را نشان میدهد گویای احساسات فرستندة پیام نسبت به آن است. اینگونه، کارکردهای دوگانه و رقیب ارتباط خودنمایی میکنند: کارکرد عینی و شناختی که بر ابژه تأکید میکند و کارکرد احساسی و ذهنی که بر سوژه متمرکز است. هرکدام از ایندو رقیب، رمزگان خاص خود را دارد: رمزگان علمی، سعی در از بین بردن تفاسیر مختلف و تنوعات گوناگون دارد و رمزگان هنری و زیباشناختی، سعی بر تکثیر تفسیرها و تنوع بخشیدن به آنها.
به این ترتیب تقابلی افلاطونی بوجود میآید که تمامی نظام فلسفی غرب و – حتّی – شرق بر آن پایه نهاده شده است: در نظر افلاطون اصل و بدل در مقابل هم هستند؛ متافیزیک – اصل/عالم مُثُل – بر فیزیک – بدل/غار افلاطونی – مرجح است؛ نیز نور بر تاریکی و روح بر جسم ترجیح دارد (زوجهای مقابل). دریدای شالوده شکن با توجه به همین مفهوم، دیگر تقابلها را برمیشمرد و از همه بیشتر بر تقابل بین نوشتار (بدل/فقدان حضور) و گفتار (اصل/حضور) تأکید میکند و در گامهای بعدی این تقابل را به تقابل بین دال و مدلول در نظام نشانه شناختی سوسوری میکشاند و سعی میکند این شالودة تقابل را بشکند و "یا این یا آن" را به "هم این و هم آن" تغییر جهت دهد.
اگر اندیشة شالوده شکنانة دریدا را به نظام کارکردی یاکوبسن توسعه دهیم، شاید بتوان تقابل و تضاد بین کارکردهای دوگانة ارتباط را – یعنی کارکردهای ارجاعی و عاطفی – از بین ببریم و شالوده شکنی کنیم و بگوییم ذات ارتباط به گونه ایست که نمیگذارد، معنا بیش از اندازه به یکی از دوسوی علمی یا زیباشناختی سوق پیدا کند؛ ذات ارتباط به گونه ایست که یکسان به فرستنده و مرجع توجه میکند و یا به زبان دریدا، "نشانه ها اقتدار معنا را شالوده شکنی میکنند."
گاهی فکر میکنم به همین خاطر است که از بین انواع جامعه شناسی ادبیات، آن گونه ای را که ساخته و پرداختة ذهن توانگر لوسین گلدمن است و بر ساختگرایی تکوینی نظر دارد، بر دیگر انواع ترجیح میدهم. جامعه شناسی ادبیات گلدمن، شالوده شکنانه است و بحثی فلسفی چونان ساختگرایی را به عرصة علم جامعه شناسی میکشاند. یادمان داده اند که علم مکتب بردار نیست؛ امّا علم مکتبی (پست مدرنیستی) گلدمن را بسیار میپسندم (گرچه چیز زیادی از آن نمیفهمم و البته همین نفهمیدن را لذتبخش میدانم!).
ضمن اینکه اگر رابطة مک لوهان را بپذیریم که اولاً "رسانه، امتداد حواس انسان است " و ثانیاً "رسانه، پیام است" شاید درک بهتری از "توسعة نظریة شالوده شکنانة دریدا به حوزة کارکردی یاکوبسن" پیدا کنیم. (گرچه دریدا تأکید میکند شالوده شکنی، به هیچ وجه نظریه نیست؛ چراکه نظریه به نظام مندی و غایتگرایی معطوف است در حالیکه شالوده شکنی - ذاتاً – کتمان چنین نظامی است.) به هر حال، رابطة مک لوهان - بعداً - به مفهوم دمای پیام و تقسیم رسانه ها به "گرم" و "سرد" منجر میشود و اینکه به باور او در حال گذار از فرهنگ گرم به فرهنگ سرد هستیم. باز هم با تقابلی دیگر بین "گرم" و "سرد" مواجهیم. تقابلی ارزشی بین علم گرم و هنر سرد؛ تمدن گرم و بدویتِ سرد و ... . اصولاً دمای پیام به مشارکت گیرنده بستگی دارد؛ هرقدر گیرنده برای فهم پیام نیاز به مشارکت کمتر داشته باشد – یا معنا در خود پیام نهفته باشد – پیام گرمتر است. اما در ذات همین تقابل، - با توجه به روابط اولیة مک لوهان و نیز پیش بینی حرکت از فرهنگ گرم به فرهنگ سرد - ، میتوان گونه ای شالوده شکنی یافت.
خلاصه اینکه اگر حوصله کنم، مقالة بعدی قاعدتاً باید چنین عنوانی داشته باشد "توسعة شالوده شکنی دریدا به کارکردهای یاکوبسن در حوزة نشانه شناسی و تعاریف مک لوهان در حوزة رسانه ها". شاید سالها بعد؛ وقتیکه تک تک نظرات هرکدام از این سه نفر را شناختم! بهرشکل، یافتن تقابلهای افلاطونی در هرجا – و از جمله در نشانه شناسی (کارکرد ارجاعی و کارکرد عاطفی) و در مفهوم دمای رسانة مک لوهان (گرم و سرد) – و بسط شالوده شکنی به این حوزه ها – دست کم - لذتبخش است و – شاید – فایده مند.