« شالوده شکنی نشانه ها | صفحه اصلی | شالوده شکنی؛ دوستان و دشمنان »

شالوده شکنی صدرایی

هو

شاید عجیب به نظر بیاید؛ امّا گمان میکنم در بین فلاسفة اسلامی، ملاصدرا بیشتر از دیگران به مفهوم شالوده شکنی در طرز تلقّی و اندیشه اش نزدیک شده است.
اوّلين مرحله در شالوده شکنی، پس از تشخیص "سلسله مراتب"ها و "تقابل"های موجود در نظام فلسفی، تغییر جهت آنها یا برگرداندن "هرم" ارزشی تقابلهای دوگانة افلاطونی است. مثلاً اگر پیش از این، گفتار – به دلیل حضور – بر نوشتار ارجحیت و اصلیت داشته، از این به بعد – در اولین قدم – از اصلیت نوشتار بر گفتار سخن خواهیم راند. به این ترتیب "سلسله مراتب قهرآمیز" (violent hierarchy) خنثی و معکوس میشود. پس از برداشتن این اولین قدم است که میتوان دریافت که هر دو سویة این سلسله مراتب – یعنی گفتار و نوشتار – ویژگیهای مشترکی دارند: هر دو فرآیندهایی دلالی اند و فاقد "حضور" و به این ترتیب چون هر دو "نشانه" هستند، صفت "تفاوت/تعویق" (differance) دریدایی را میپذیرند. خلاصه اینکه، "وارون سازی" اولین قدم در قرائت شالوده شکنانه است. امّا این قرائت به همین جا ختم نمیشود: شالوده شکنی با توجه به سلسله مراتب آغاز میشود؛ با وارون سازی آن ادامه میابد و سرانجام مانع میشود که با انتقال جزءِ پیش از این پست تر به رأس هرم، سلسله مراتبی جدید ساخته شود.
پس اگر خیلی ساده، قرائت شالوده شکنانه را شامل سه مرحلة 1- تشخیص سلسله مراتب تقابلی، 2- وارون سازی هرم و 3- جلوگیری از پیدایی تقابل جدید و فقط نظرکردن به "تفاوت/تعویق" بدانیم؛ میتوان ادّعا کرد که ملاصدرا تا مرحلة دوم پیش آمده است.
میرداماد، استاد ملاصدرا به پیروی از سهروردی، مدعی بود که "ماهیت" امری "حقیقی" و "وجود" امری "اعتباری" است. به عبارت دیگر، نوعی هرم ارزشی موجود بود که در آن "ماهیت" به عنوان اصل و حقیقت در رأس قرار میگرفت و "وجود" بدل وار، در کف میخوابید. امّا یکی از مهمترین دستاوردهای ملاصدرا – که در مقابل نظر استادش قرار میگیرد – ، وارون سازی این هرم تقابل است: اینک "وجود" در رأس و "ماهیت" در کف قرار میگیرد. البتّه ملاصدرا از این جلوتر نمیآید و در واقع، هرمی دیگر پدید میآورد؛ شاید شبیه به "فوکو" که متوجه تقابل "جنون" و "خرد" شد امّا برای از بین بردن این تقابل راهی نیافت. گرچه به قول دریدا "شناخت دشواری و یادکردن از آن به معنای گذر از آن نیست" امّا بیشک گامی استوار به جلوست.
نمیدانم چه اندازه درست است، امّا رگه هایی شالوده شکنانه در دیگر مباحث صدرایی مشاهده میشود. مثل برداشتن گامی به جلو در کمرنگ کردن تقابل روح و جسم: پیش از ملاصدرا، روح و جسم در تقابلی ناساز با یکدیگر قرار داشتند؛ شاید به تعبیر دکتر سروش، نمایندة آن تفکر این تشبیه باشد که جسم را مانند قفسی برای پرندة روح میدانستند (و خود این تشبیه و تعبیر اشکالات و تناقضهای فراوانی را بوجود میآوَرَد.) ملاصدرا با توسعة نظر عجیب و اندیشمندانه اش – حرکت جوهری – به این ساحت، روح را محصول حرکت جوهری بدن دانست و باز، گرچه تقابل ارزشی میان روح و جسم و تقدم اولی بر دومی – نه تقدم زمانی بلکه تقدم از جهت غیرمادی بودن – باقی ماند و هرم سلسله مراتب واژگون نشد، امّا به نوعی اتّحاد دست یافت.
اتّحاد هم به شکلی تداعی کنندة قرائت شالوده شکنانه است و حاکی از خنثی کردن و از بین بردن سلسله مراتب. به همین جهت "اتّحاد عقل و عاقل و معقول" ملاصدرا را هم شاید بتوان با چنین دیدی نگریست؛ خصوصاً اینکه – باز هم شاید – به نوعی بتوان روابط دال و مدلولی را هم در این اتّحاد جستجو کرد؛ نمیدانم.
البتّه در صورت صحّت این مطالب، منشاء و مبداء چنین قرائتهای شالوده شکنانه ای را باید در ابداع اصلی صدرالمتألهین – یعنی حرکت جوهری – جستجو کرد. حرکت جوهری، خود بزرگترین برداشت شالوده شکنانة ملاصدراست و به وسیلة آن تقابل بین "جوهر" و "عَرَض" لااقل از حیث "حرکت" از میان میرود. گرچه – باز – هنوز تفاوت بین فیزیک (طبیعت) و متافیزیک (عالم بالا)، در این بین باقی میماند؛ حرکت در متافیزیک راهی ندارد و عالم بالا، سراسر ثبات است. و باز از همین جا شاید بتوان نظر ملاصدرا دربارة "حدوث" و "قِدَم" جهان را نیز نوعی قرائت شالوده شکنانه دانست؛ نمیدانم.
در یادداشت پیشین از توسعة نظر دریدا به شِمای کلاسیک یاکوبسن در نشانه شناسی و نیز به دمای رسانة مک لوهان، نوشته بودم و اکنون آنرا به فلسفة صدرا و حرکت جوهری کشیده ام! بیشک، در صورت صحّت ابتدائیّات بحث (حتّی به همین مقدّمات هم مطمئن نیستم!) نیاز به وقت و مطالعة بی وقفة نظرات این چند نفر هست و البتّه فهم آنها. فهم فلسفه هایی که هر یک به تنهایی جزو دشوارترینهایند – و کدام فلسفه ای دشوار نیست؟ – ؛ چه برسد به تطبیق آنها و توسعة نظرات یکی به دیگری... خلاصه اینکه جایی که عقاب پر بریزد از پشة لاغری چه خیزد؟